साहित्य परिषद भूटान : अबको बाटो

मान्छे, मानिस वा मानवको जातीय प्रकृति नै यस्तो हो ताकि यसले सदैव सुख, खुसी, शान्ति र आनन्दको खोजी गर्दछ । यिनै भावनात्मक वस्तुप्राप्तिको लक्ष्यमा स्वावलम्बन तथा पहिचानका लागि मान्छेले जीवन बलिदान पनि गर्दछ । भविष्यमा बाँच्नलाई मान्छे वर्तमानमा मर्छ पनि । मानव इतिहासको विवेचना अनुसार पूर्वेलीहरू आजभन्दा लगभग चारहजार वर्षअघि नै ‘स्व’ का लागि सचेत थिए । साँच्चै हाम्रा पूर्वजहरूको विगतले भनेअनुसार  ‘असतोमा सत्गमय, तमसोमा ज्योतिर्गमय, मृत्योर्मा अमृतमगमय’, भन्दै सदियौंपूर्व उनीहरू असत्यका विरुद्ध सत्य, अन्धकारका विरुद्ध प्रकाश वा ज्योति र मृत्युका विरुद्ध अमृतको खोजीमा निस्किएका थिए । त्यसपछिका कैयौँ कालखण्डसम्म, आज हामी यस पुस्तासम्म आइपुगेर पनि त्यही खोजाइको गतिमा सार मिलाउँदैछौं । यद्यपि, हाम्रो खोजाइ अमूर्त छैन, निर्दिष्ट छ । पुर्खाहरूले उनीहरूका लागि खोजेको वस्तु के कति पाए, त्यसले हामीलाई पर्याप्त भएन । हामीले आफ्ना लागि आफ्नै पौरख खोज्नुपर्‍यो । यहाँ खोज्नु भन्नुको तात्पर्य सिर्जना/निर्माण गर्नुपर्‍यो । आफ्नो समय र पुस्ताको पौरख निर्माण गर्नलाई स्वत्वसहितको पहिचान जोगाउनु र बँचाउनु जरुरी हुँदोरहेछ । त्यसैले आज हामी जे-जति गर्दैछौं यो सबै समग्र समाजको पहिचान तथा अस्तित्व बचाउका लागि गरिरहेका छौँ । अस्तित्वरक्षा तथा सामाजिक पहिचानको मेरुदण्ड भनेकै भाषा-साहित्यको मूल आधारमा खड़ा भएको हुन्छ । त्यसर्थ हाम्रो निष्कर्ष आज भाषा-साहित्यको संरक्षण तथा प्रवर्द्धनतर्फ एकोहोरिने बिन्दुमा अड़िएको छ । यस सन्दर्भमा हाम्रो परिवर्तित परिवेश चुनौतीपूर्ण बनिरहेको छ । वर्तमान हाम्रो भाषिक-साहित्यिक शक्तिलाई छताछुल्ल हुन नदिएर निर्दिष्ट बाटो प्रदान गर्नु हामी एक एक व्यक्तिको जिम्मेवारी हो । हाम्रो सामाजिक तथा ऐतिहासिक यो जिम्मेवारीलाई हरेक व्यक्तिले मनन गर्नु जरुरी भएको छ । यस कुरालाई मूल्याङ्कन गर्दै विश्वव्यापी रूपमा छरिएर पनि हाम्रो सामाजिक गतिशीलतालाई गोलबद्ध गरी राख्नलाई नै साहित्य परिषद्-भूटान सक्रिय बनिरहेको यहाँहरू सबैलाई जानकारी भएकै विषय हो ।

देशभित्र हुँदाताकाको पृष्ठभूमिलाई छोड़ेर निर्वासनकालमा भाषा-साहित्यको जगेर्ना गर्न धेरै पहलहरू भएका थिए । तीमध्येका अधिकांश प्रयासहरूमार्फत ऐतिहासिक रूपमा तत्कालीन भाषा परिषद् र परिवर्तितरूपमा साहित्य परिषद्-भुटानले नै हाम्रो साहित्यिक माहौललाई धेरै उचाइमा पुर्‍याएको कुरा कसैले नकार्न सक्दैन । तत्कालीन सरकारको कोल्टे नियतका कारण देशबाट विस्थापित भई लामो शरणार्थी जीवनका अत्यास लाग्दा भुट्भुटीहरूकै बाब्जुद पनि परिषद्को माध्यमबाट भाषा-साहित्यमा निहित समाजको नासो बचाउतर्फ हाम्रो समुदायले गरेको योगदानलाई पक्कै पनि इतिहासले भुल्ने छैन भन्ने हामीलाई लागेको छ ।

यद्यपि, लामो समयसम्म शरणार्थी बनेर अन्यौलपूर्ण अवस्था बिताएपछि भएका समस्या समाधानतर्फका पहलहरूले भाषा-साहित्यतर्फको हाम्रो एकीकृत सक्रियतालाई अलपत्र बनाइदिए । यसका साथै साहित्यिक क्षेत्रमा विभिन्न नयाँ समूहहरू पैदा हुने क्रम पनि जारी रह्यो ।

जति जे जे भए पनि हामी सबैले सोच्नुपर्ने कुरो हाम्रो भाषा र साहित्य नै इतिहास र समाजको पहिचान हो । आज हाम्रो समुदाय विश्वव्यापी रूपमा फैलिइसकेको छ । पुनर्वाशपछि आधारभूत व्यवस्थापन भइसकेको छ । अबका दिनहरूमा समाजको पहिचान खातिर सोच्नुपर्ने आवश्यकता महसुस भइरहेको छ एकातिर भने यो परिप्रेक्ष्यमा हामीले विगतमा नेपाल, भारत र भूटानको मात्र परिवेश हेरेर मिलाएको परिबन्दले आजको विश्वव्यापी परिवेश समेट्न केही गाह्रो भएको पनि महसुस गरिएकै छ । यस सन्दर्भमा हामीले भोग्दै आएको पीडा के छ भने औचित्य, लक्ष्य र उद्देश्यहरू सबै मिलेर पनि लगनशील योगदान दिने मानवशक्तिको अभाव ! कोही इच्छा भएर पनि विभिन्न देशमा हुने समयको अन्तरको कारण जुट्नै सक्तैनन् । कोही, भाषा-साहित्यको महत्त्व बुझेर पनि काम गर्नलाई समय दिन सक्तैनन् । कोही लेखन-सिर्जनाभन्दा बढी पद र सङ्गठनलाई प्रमुखता दिएर पद नपाएसम्म जिम्मेवारी लिनै मान्दैनन् । समाजको बहुआयामिक इतिहास बनाउन यस्ता प्रवृत्तिहरूमा परिशोधन हुनु आवश्यक छ । नभए, फेरि पनि कुनै हदमा हामीले सन् १९९० को इतिहासलाई दोहोऱ्याउन सक्छौँ ।

यहाँनेर मैले अलिकति नकारात्मक कुरा गरेँ । तर, हाम्रो स्थिति चिन्तन गर्नुपर्ने भए पनि चिन्ता गर्नेपर्नेचाहिं पक्कै छैन । पुनर्वाश कार्यक्रम सुरु हुँदाताका त्यसकै हाराहारीमा, पुनर्वाश भइसकेपछि सम्बन्धित देशहरूमा पनि हाम्रो समुदायको सक्रियतामा विभिन्न गतिविधि भइरहेकै छन् । साहित्य परिषद-भूटानको पुनर्गठनलगत्तै काठमाडौंमा शिवलाल दाहाल र रमेश गौतमको संयुक्त तत्वावधानमा प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा गरिएको कार्यक्रम पनि उल्लेखनीय नै थियो । तर, म  यहाँनेर विशेष रूपमा उल्लेख गर्नचाहन्छु, पुनर्वाशपछि साहित्य परिषद्-भूटानको सक्रियतामा ‘शान्तिका लागि दक्षिण एसियाली कविता महोत्सव’ (South Asian Poetry Festival for Peace) मा भाग लिन हामी सफल भयौँ । सन् २०१३ मा कवि तथा गजलकार याम थुलुङले पहिलोपल्ट साहित्य परिषद्-भूटानको  प्रतिनिधित्व गर्दै सो महोत्सवमा भाग लिएका थिए भने सन् २०१५ मा दोस्रोपटक कवि तुम्बेहाङ लिम्बुले सो महोत्सवमा परिषद्लाई प्रतिनिधित्व गरेका थिए । दुवै महोत्सव नेपालको काठमाडौँमा आयोजित थिए । यसबाहेक GFNL, INLS लगायतका अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा नेपाली साहित्यको खेती गरिरहेका संस्थाहरूले पनि भूटानको भाषिक-साहित्यिक गतिविधिलाई अब बुझेका छन् ।

साहित्य परिषद्-भूटानको स्थापना गरेर अल्पकालीन उद्देश्यमा हामीले नेपाली भाषातर्फ हाम्रो समाजको कार्यगत फाँटलाई फराकिलो पारेका छौँ भने दीर्घकालीन लक्ष्यमा यसभित्र नेपाली भाषाको मात्र उन्नयन नभई भूटान तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा समग्र भूटानीले उपयोग गर्ने अन्य भाषा-साहित्यलाई समेत अँगाल्ने गरी यसको तह उचालेका छौँ । नयाँ देश र नयाँ परिवेशमा हुर्किएका हाम्रा नवसन्ततीले लिएको अङ्ग्रेजी साहित्यको ज्ञान, भूटानभित्र छोडिए हाम्रैहरुहरूले लिएको जोंङ्खा साहित्यको मर्म समेत उनेर समग्रमा नेपाली साहित्यको सेरोफेरोलाई उच्चकोटिको फ्लेबर दिन अघि बढ्ने मूल लक्ष्यका साथ हामीले यो जमर्को गरेका हौँ ।

यस्तो घोषणा भएको लगत्तै पछिदेखि ‘साहित्य परिषद्-भूटान’ सित सुरुमा जोडिएको ‘नेपाली’ शब्द किन हटाइयो भनेर धेरै प्रश्नहरू आइरहेका छन् । अर्को एक किसिमको तर्क पनि सुरु भएको छ; ‘भूटानीहरुले नेपाली भाषामा लेखेको साहित्य नेपाली साहित्य कि भूटानी साहित्य अथवा भूटानी नेपाली साहित्य?’ यो तर्क अहिले पनि ताजै छ । भन्नसकिन्न अझै कति वर्षलाई यो ताजै रहनेछ ।

यहाँनेर जटिल तथा अत्यन्तै गहनताका साथ मनन गर्नुपर्ने कुरो के छ भने, हामी भूटानको पृष्ठभूमि भएका केही मानिसहरू भन्ने गर्दछौँ, ‘नेपाली भाषा मासिन लाग्यो, यसको संरक्षण गर्नुपर्छ ।’ तर, खास कुरो यो संसारबाट नेपाली भाषा मासिन लागेको होइन । नेपाली भाषाको रक्षा गर्नलाई एउटा सिङ्गै देश छ, अनेकौँ विश्वविद्यालयहरू छन् । सरकारी तथा गैर-सरकारी निकायहरू छन् । आधुनिक प्रविधि र सञ्चारका साधनहरू छन् । भएको कुरो त के हो भने, भूटानको सेरोफेरोमा रहेको हाम्रो समाजचाहिँ आफ्नो भाषा, साहित्य र सांस्कृतिक मूल्यहरूबाट विमुख हुनलागेको हो । त्यसर्थ, नेपाली भाषा र साहित्यको रक्षा गरेँ भनेर सम्झिनुको सट्टामा अहिले हामीले आफैँलाई प्रश्न गर्नुपर्ने भएको छ,  ‘नेपाली साहित्यको नाममा समाजको गाथासित असबन्धित शब्दको खेतीमात्र गरेर, आफ्नो वीरताको धरातल र आफ्नो सांस्कृतिक मूल्य-मान्यतालाई बिर्सिएर, आफ्नो इतिहासको विरासतलाई भुलेर, हिँजो-अस्तिका दिन भाषा बोल्ने र लेख्ने अधिकारको रक्षा गर्न समानता र न्यायको माग गर्दा ज्यान गुमाएका शहीदहरुलाई उपेक्षा गरेर, त्यसकै लागि वकालत गर्दा कैदमा परेका आस्थाका बन्दीहरूलाई त्यागेर’ हामी के जित्न सक्छौँ ?

यस अर्थमा हामी समग्र नेपाली साहित्य वाङ्मयको भूटान भङ्गालोमा बगिरहेका छौँ भन्ने कुरालाई सहजै मनन गरी सचेततापूर्वक साहित्यिक इतिहासको संरक्षणतर्फ पनि अलिकति सोच पुऱ्याउनु बुद्धिमता हुनेछ । यसो भनिरहँदा यहाँनेर अर्को तर्क आउन सक्छ; ‘हाम्रा पुर्खा नेपाली थिए । हाम्रो भाषा-साहित्य र संस्कृति सबै नेपाली हो । अब नेपालीमात्र नभनेर के भन्ने त?’ तर, नेपाली नाम पाउनअघि यो भाषाको पहिचान अर्कै थियो, हाम्रा पुर्खाले नेपाली पहिचान ग्रहण गर्नभन्दा पहिले उनीहरू अर्कै वीरताका थिए भन्ने कुरा पनि साहित्य लेख्ने वा पढ्नेहरुले बुझ्नु जरुरी हुन्छ । माले भने पनि झुले भने पनि गोरु आखिर गोरु हो । खैरे, झ्याप्ले, कण्ठे, सुर्के जे भने पनि कुकुर आखिर कुकुरै हो । भूटान भनेर हामीले कित्ताकाट गरेको साहित्यको नयाँ नाम-पहिचान दिनलाई होइन । हामीले भूटान शब्द जोड्नुपरेको इतिहासको संरक्षण गर्नलाई हो । हामी पक्कै पनि डाँफे हाम्रो राष्ट्रिय चरी हो भनेर वकालत गर्दैनौँ । अनि किन आत्तिनुपऱ्यो; उत्कृष्ट सिर्जनशील धार भएको साहित्य लेख्तै जाऊँ; पछि यही भूटान वा भूटानी शब्द पनि हराउँछ; हाम्रो लेखन पनि साहित्यको समुद्रमा, महासागरमा विलीन हुन्छ ।

यस्ता तमाम विचार, लक्ष्य, उद्देश्य र योजनाहरू हुँदाहुँदै पनि निश्चिय नै परिषद्का अझै केही कमी-कमजोरीहरू छन्, मानिसको जीवनसँग सधैँ कमजोरीहरू हुन्छन् भने उसैले खटाएको विवेक र उसैले गरेको काममा कमजोरी नहुने कुरै छैन । ती तमाम त्रुटि कमजोरीहरूको उचित समीक्षा गरी संस्थागत भविष्यको दिशानिर्देश गर्न अब नयाँ पुस्ता पनि अग्रसर हुनुपर्छ । यद्यपि, विगतमा अनेकौँ कठिन परिस्थितिको सामना गर्दै भाषा-साहित्यको सेवा गर्ने जुन समग्र प्रयत्नहरू भएका छन्, जुन उपलब्धिहरू हासिल गरिए, जुन सम्भावनाहरूको खोजी गरिएको छ; तिनको मूल्याङ्कन पनि हुन जरुरी छ ।

यतिखेर तमाम शुभेच्छुक र साहित्यप्रेमीहरुबाट हामी भूटानी समुदायबीच देखा परेका विभिन्न साहित्यिक समूह एकजुट भएर जानुपर्छ भन्ने माग पनि उठिरहेको छ । परिषदमा रहेर काम गर्न चाहने र परिषद्लाई नै परिमार्जन गर्दै नयाँ ढङ्गमा विकास गरेर जानुपर्छ भन्ने माग पनि जोडदार उठेको छ । यस्ता सबै सकारात्मक विचार र चाहनाहरुलाई सम्बोधन गरेर जानसक्ने कुरामा साहित्य परिषद-भूटान आशावादी छ ।

खास गरी, साहित्य परिषद्-भूटानको भविष्य भनेको समाजले आफ्नो भाषाप्रति राख्ने चासो र साहित्यप्रति आकर्षित स्रष्टाहरूको लगनशीलतामा आधारित छ । भूटानको सेरोफेरोमा नेपाली भाषा-साहित्यको रक्षा र उन्नति हुनसकेन भने त्यो उद्देश्यमा लक्षित कुनै पनि संस्था हुनु र नहुनुले अर्थ राख्तैन । आज हाम्रो अगाडि समाजको विलयन भइरहेको छ । विल्कुलै अनजान समाज र संस्कृतिमा हुने सकारात्मक सामाजिक  विलयनले परिवर्तन र उन्नतितर्फ ठुलो फड्को मार्न सक्छ भने त्यो विलयन नकारात्मक भएमा ठूल्ठूला दुर्घटनाहरू पनि हुन्छन् । यस सवालमा समाजका सबै अभियन्ताहरुभन्दा भाषा र साहित्यका स्रष्टाहरू बढी जागरुक हुनु जरुरी छ । त्यस्ता  जटिल परिस्थितिमा उत्पन्न समस्याको समाधान गर्न, सबै लेखक-सर्जक र आम जनजनको भावनालाई सम्मान गर्दै भूटानीहरुबीच साझा, समावेशी र अग्रगमनको माहौल सिर्जन गर्ने दिशामा भइरहेका कामहरूप्रति सबै भुटानी लेखक, सर्जक र आम जनसमुदायले सकारात्मक रूपमा लिनेछन् भन्ने कुरामा साहित्य परिषद्-भूटान विश्वस्त छ  । परिषद्को आजसम्मको इतिहासलाई सुरक्षित राख्तै, विश्वव्यापीरूपमा भूटानी समुदायमा कार्यरत अन्य साहित्यिक समूह-संस्थाहरूसँग एकता गरी अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको एउटा साझा संस्था निर्माण गरी जानका लागि सबै भूटानी साहित्यिक सघं-संस्था र सरोकारवाला व्यक्तिहरूसँग हामी प्रस्ताव गर्दछौँ ।  सम्मानजनक, समावेशी सहकार्यले हामीबिच बृहत् साहित्यिक वातावरणको सिर्जना गर्नु मात्रै होइन भूटानीहरुको बेग्लै पहिचान स्थापित गर्न, अहिले देखिएका असमझदारी एवं भ्रमको अन्त्य गर्न र पुनर्वाश भएका विभिन्न स्थानीय सरकारीस्तरबाट प्राप्त हुन सक्ने सुविधाहरूका लागि पहल गर्न उल्लेखनीय भूमिका पनि खेल्न सकिनेछ ।

हामीलाई थाहा छ यतिखेर धेरै युवाहरूमा भाषा–साहित्य र संस्कृतिप्रति रुचि पलाएको छ, सिर्जना गर्ने हुटहुटी जागेको छ । उनीहरूमा अभूतपूर्व उत्साह र जाँगरको सग्बगाहट छ । युवावर्गमा देखिएको जोस, जाँगर र भाषा-साहित्यप्रतिको मोहको कद्दर गर्दै, संस्थालाई नयाँ र बृहत् रूप दिनु वर्तमान समयको आवश्यकता हो, सर्जक र समाजको माग पनि हो भन्ने कुरालाई परिषद्ले गम्भीरताका साथ लिएको छ । युवावर्गमा केही गरौँ गर्ने भन्ने जुन आतुरता र सग्बाहट छ, त्यसलाई साहित्य परिषद्को अब बन्ने परिमार्जित संरचना र कार्यदिशाले सम्बोधन गरेर जाने छ भन्ने कुरामा म विश्वस्त छु । त्यस कारण युवा लेखक-सर्जकहरू यो ऐतिहासिक सम्मेलनको उपयोग गर्दै लेखकीय धर्म, सामाजिक उत्तरदायित्व र साहित्यिक विकासको लागि योगदान दिन किञ्चित पनि पछि पर्ने छैनन् भन्ने कुरामा पनि आशावादी छु ।

आदरणीय शुभेच्छुक तथा शुभचिन्तकहरू; यतिखेर हामी जुन मुलुकहरूमा पुनर्स्थापि भएका छौँ, त्यहाँ हामी सामाजिक, भाषिक तथा सांस्कृतिक रूपमा अल्पसङ्ख्या हुन पुगेका छौँ । हामीलाई हाम्रो भाषा र संस्कृतितर्फ समाजको झुकाव कायम राख्न, नयाँ पुस्ताका सन्तानलाई स्वभाषा, स्वसंस्कृतिविहीन हुनबाट बचाउन निकै ठुलो चुनौतीको सामना गरिरहनु परेको छ । यो अस्तित्व पहिचान र भाषा-संस्कृतिप्रतिको लगावको रक्षा गर्न कसैको एक्लो पहलले सम्भव छैन । यहाँ त सामूहिक पहल, सामूहिक सङ्कल्प, सामूहिक प्रतिबद्धता र संस्थागत पहल आवश्यक छ । इतिहासले हामीलाई जुन मोडमा पुऱ्यायो त्यही मोडबाट हामी उठ्नुको विकल्प छैन । त्यसैले हामीले एउटा समृद्ध संस्थाको कल्पना गऱ्यौं । धेरै कामहरू योजनामा छन् । ती काम सम्पन्न गर्ने दायित्व हामी सबैको हो, आवश्यकता हामी सबैको हो । हामी इतिहास निर्माणको घडीमा छौँ, त्यसकारणले तपार्इं-हामी सबै नेपाली भाषा-साहित्य, नेपाली संस्कृति र सभ्यताको माया गर्नेहरुले साहित्य परिषद्द्वारा आरम्भ गरिएको यो इतिहास-निर्माणको यात्रालाई आफ्ना ठाउँबाट हुनसक्ने सबै किसिमका सहयोग गर्नका लागि हार्दिक अपिल गर्दछु । हामीले संस्थालाई समग्र भूटानीहरुको भाषा-साहित्य, संस्कृति र कलाको एउटा बलियो आधारस्तभका रूपमा विकास गर्ने परिकल्पना गरेका छौँ । यतिखेर विगतमा भएका कमी-कम्जोरीहरुको  खोट्याउनुभन्दा पनि नयाँ सोच, चिन्तन र आवश्यकता अनुसारको रणनीति बनाएर जानु अपरिहार्य छ ।

सबैको राय, सुझाव लिएर सहमतिमा हामी अघि जान चाहन्छौँ । त्यसर्थ साहित्य परिषद्-भूटानमा सदस्यता लिएर निष्क्रिय रहनुभएका सबै साधारण सदस्यहरूलाई पनि म यस मञ्चबाट परिषद्लाई पुनर्ताजगी दिन अब तपाईँहरूको औपचारिक संलग्नताक समय आएको जानकारी गराउन चाहन्छु । परिषद्ले औपचारिक मान्यता पाएर सरकारी खातामा दर्ता भइसकेकोले अबका हरेक गतिविधिहरू निश्चित विधि र नियम बमोजिम हुनु आवश्यक छ । त्यसर्थमा अब उसो प्रत्येक सदस्यले आ-आफ्नो सदस्यता नवीकरण गर्ने-गराउने, हरेक गतिविधिलाई दस्तावेजीकरण गर्ने गराउनेसम्मका कुरामा ध्यान पुऱ्याउनु अनिवार्य भएको छ ।   यसर्थ साहित्य परिषद्-भूटानसित आबद्ध विभिन्न देशमा रहेर भाषा-साहित्यप्रति चासो राख्नुहुने भूटानी पृष्ठभूमिका व्यक्ति र समूहहरूलाई तत्कालै यो औपचारिकता पूरा गरिदिनुहुन अपिल पनि गर्दछु ।

सरकारी खातामा दर्ता भएर औपचारिक मान्यताप्राप्त संस्थाको तहमा साहित्य परिषद्-भूटानका अबका सम्पूर्ण गतिविधिहरू योजनाबद्ध तथा विस्तारित रूपमा अघि बढाउन समग्र भाषा तथा साहित्यप्रेमी महानुभावहरूको सहृदयता हामीलाई आवश्यक छ । जुनसुकै दृष्टिकोणमा होस् प्रथम तहमा हामी समग्र भूटानीहरूबाट सहयोगको हात पाउने कुराप्रति विश्वस्त छौँ भने हाम्रो मूल साहित्यिक कार्यक्षेत्र नेपाली भएकोले नेपाली साहित्यका सबै प्रेमीजनबाट अझ दर्बिलो सहयोग तथा सहकार्यको अपेक्षा पनि राखेकै छौँ । अनि समग्रमा सम्पूर्ण वैश्विक भाषा-साहित्य प्रेमीहरूबाट पूर्ण सहयोग तथा सहृदयताका लागि हामी अभिलाषी छौँ, अनुग्रहित छौँ ।