ध्रुवलाल

शान्ता रिजाल
काठमाडौं

बाँसको भाटाले बारेको झुपडीको एक भित्ताको सानो चारकोसे झ्यालद्वारभित्र चिहाइरहेका छिमेकीले भने “ध्रुवलाल ऐले भविष्य हेर्न फर्कियो”। “अघिसम्म त अतीत हेरिरहेको थियो त,” अर्कोले थप्यो । यसरी वाहिरबाट हेरेरै धुवलालले अतीत वा वर्तमान हेरेको छुट्याऊन केही गाह्रो छैन । ध्रुवलाल आजभोलि झुपडीभित्रै रहन रुचाउँछ वा विवश छ । तर सबैलाई स्पष्ट छ ध्रुवलालको भविष्य र अतीत ।

उसको भविष्य ऊ आफैं छोट्याउने दाऊमा छ, उसले भनेजस्तै भयो भने ऊ चाँडै झुण्डिएर भए पनि देहत्याग गर्दैछ । ऊ अहिलै त्यो साहित पर्खिरहेछ जुनदिन ऊसकी श्रीमती र छोराहरु जहाजमा चढ्नेछन् र त्यो दिन एक हप्तादेखि एक मैना भित्रै आउँदैछ ।

उसको अतीत लामो छ । जब ऊ कोल्टो परेर सुत्छ, त्यही लामो अतीतमा डुब्न पुग्छ । सन् ऊन्नाईस् सय साठीको दशक हुँदो हो, ऊ फुच्चे केटो थियो, टाठो, उज्यालो, सबैसंग बोल्न सक्ने । भूटानको सानो गाउँमा जन्मिएर हुर्की त्यही परिवेशले फूर्तिलो बनाएको । सरकारले शिक्षाको ज्योती बाल्न, गाउँ गाउँबाट केटाकेटी खोज्दै राजधानी ठिम्मु (हालको थिम्पू)मा राजपरिवार सदस्यका छोराछोरी पढ्ने विद्यालयको छात्रावासमा राखेर पढाउन थालेको थियो । त्यसमा ध्रुवलाल पनि प-यो । चार वर्ष जति राम्रै पढ्यो, अङ्ग्रेजी, बोल्ने र पढ्ने भयो । जङ्गली जनवारको आक्रमणबाट बाबुको निधन भयो र घरायसी समस्याको कारण पढाइ छुट्यो ।

गाउँमा लेनदेनको कारोबार चिठीपत्र, तमसुक लेख्ने काममा सारै सजिलो व्यक्तिको रुपमा चर्चित भयो । ऊ गाउँलेहरुको प्रिय पात्र बन्यो । ध्रुवलाल वयस्क भयो । चाँढै विवाह बन्धनमा बाँधियो । समय बित्दै जाँदा दुई छोराहरुको बाबु भयो । ध्रुवलालको जीवनमा आएका परिवर्तनसंगै देशमा पनि धेरै परिवर्तनहरु आए । त्यसै क्रममा भेल आयो प्रजातन्त्रको । गाउँ-गाउँ, शहर-शहरमा प्रजातन्त्र आउने खबरले कसैलाई तर्सायो, कसैलाई मच्चायो त कसैलाई हल्लायो । ध्रुवलालको जीवनलाई पनि प्रजातन्त्रको बहारले छोयो । सिमापारी राजनैतिक पार्टी खोलेर देशभित्र प्रजातन्त्र भित्र्याउन ठूलै जमात कटिबद्ध रह्यो । त्यही समूहले आफ्नो प्रभाव गाउँ-गाउँ पु-याउन ध्रुवलालजस्ता गाउँमा राम्रो पकड भएका व्यक्तिको खोजी गर्न थाल्यो । उनीहरुको आकर्षक भाषण सुनेर त्यसको पात्र बन्न तयार भयो ध्रुवलाल । ऊ आफ्नो गाउँको प्रतिनिधि बन्यो । उसलाई सुम्पिएको जिम्मेवारी थियो गाउँलेहरुलाई प्रजातन्त्रको ज्ञान दिनु र चन्दा उठाउनु । ध्रुवलालले भनेपछि गाउँलेहरुले नमान्ने कुरै थिएन । अरु गाँउमाझ रातमा सभा, भेला राखेन उसले । ऊ त दिउँसै भेला गथ्र्यो र भन्थ्यो राम्रो काम गर्न किन डराउनु?

एकदिन उसले संकलन गरेको रकम लिएर पार्टीलाई बुझाउन सिमापारि गयो । पार्टीका मान्छले भने, अहिलेसम्मको सबैभन्दा धेरै चन्दा उसका गाउँबाट आयो । उसले घण्टौं लगाएर चन्दाको रसिदमा गाउँलेहरुको नाम लेख्यो । हर्षले गदगद् हुँदै फर्कियो गाँउ, बाटामा भेटेजति मान्छेलाई समाचार सुनाउँदै घर पुग्यो । गाउँलेहरु प्रजातन्त्र आएको हेर्न लालायित थिए । कोही अब हप्ता दिनभित्रै आइपुग्छ भन्छन्, कोही एक महिना त लाग्छ होला भन्छन् । सबै रमाएका छन् मानौं माघेसंक्र्रान्ति मेला आएझैं, दूर्गापूजा आएझैं, अनि देउसीभैलो खेल्ने तिहार आएझैं । तर कसैलाई थाहा छैन प्रजातन्त्र दशैं तिहार जस्तो हो कि शहरमा घुमाइने सिंगारिएको हात्ती जस्तो हो ? त्यही भएर सबै प्रजातन्त्र आएको हेर्न आतुर छन् ।

दिन छोटिँदै गए, प्रजातन्त्र आउन चार दिनमात्र बाँकी थियो । ठूलो हल्ला आयो, छ इन्च घटाउने । गाउँ हल्लियो, गाउँलेहरु तर्सिए । प्रजातन्त्र लिन नजानेको टुप्पीबाट नापेर छ इन्च घटाइदिने । अन्दाज लगाउँदा त ठ्याक्कै घाँटी रेट्ने कुरा पो आयो गाँठे ! ध्रुवलाल पनि केही तर्सियो र केही साथी लिएर पार्टी कार्यालय पुग्यो जहाँ सयौं मानिसहरु व्यस्त थिए । कोही व्यानर छाप्न, कोही नयाँ झण्डामा डण्डा हाल्न । यस्तै केही झण्डा, पर्चा र व्यानर लिएर फर्कियो ध्रुवलालको समूह ।

अनि आयो प्रजातन्त्र आउने दिन, सबै गाउँलेहरु प्रजातन्त्र हेर्न अनि छ इन्च पनि बचाउँन बिहानैबाट तयार भए । राति नै पार्टीका केही केटाहरु गाउँ आइपुगेका रहेछन् । उनीहरुले जे–जे भने सबैले त्यस– त्यसै गरे । ठूल्ठूला स्वरमा कराउँदै र चिच्याउँदै हाकिम कार्यालय पुगे । केही क्षणमै गाउँ गाउँबाट हुलका हुल मान्छे भेला भए । जनसागर जुट्यो । दिन कराउँदा कराउँदै बित्यो । साँझपख गाउँलेहरु घर फर्के । तर उनीहरुलाई थाहै छैन प्रजातन्त्र आयो कि आउनै बाँकी छ । घरमा बूढापाका र केटाकेटीले प्रजातन्त्र कस्तो रहेछ? भनी सोद्धा उनीहरु उत्तर दिन्थे– “ए, मान्छे, मान्छे । प्रजातन्त्र देख्नै पाइएन ।”

गाउँलेहरुमा उत्सुकता सेलाएकै थिएन । त्यसको केही दिन पछि दुई व्यक्ति गिरफ्तार भए–सरकारी सेनाले समातेछन् । ध्रुवलाल हारगुहार माग्न पार्टी कार्यालय पुग्यो, जहाँ उसले आश्वासन पायो । हामी भन्दिन्छौं, छोडिहाल्छ नि । एक, दुई हप्ता हेरौं । नत्र हामी एक हूल केटाहरु पठाइदिन्छौँ, छुटाइ हाल्छन् नि । यही आश्वसन परिवारलाई सुनाउन जाँदै थियो, ऊ पनि पक्राऊ प-यो । उसलाई पिट्नु पिटे, खुट्टा भूईँमा, टाउको निहुराएर, हात पछाडि कसेर, झ्यालमा बाँधेर, रातभरि चिसो कोठामा राखियो । भोलिपल्ट, दुई जना पुलिस आएर सोध्न थाले, ककसले कतिकति चन्दा दिएको देखि लिएर जुलुसमा कोको सहभागी भएको सम्म । दिनरात कुटाइ र यातनाका साथ छ महिना एउटै कोठामा बित्यो । एक रात एकजनाले सुनायो उसलाई जन्म कैद गरियो । ऊ श्रीमती र छोराहरु सम्झेर बेस्सरी रोयो । धेरै दिन पछि अर्को दयालु पुलिसले बुद्धि दियो, “देश छोडेर जान्छु भन्यो भने छाडिदिन्छ, नत्र जेलभित्रै कुहिन्छौ ध्रुवलाल” । ध्रुवलालले देश छोडेर जाने इच्छा हाकिम समक्ष पु-याइ दिन अनुरोध ग-यो । लिखित निवेदन दिएर ऊ छुट्यो पनि ।

दुई छोराहरु र श्रीमती च्यापेर भारत हानियो र सोध्दै र गाडी फेर्दै नेपालको माईबगरमा पुग्यो । केही हप्तामा उसकी आमा, छिमेकी र आफन्तहरुको धुइरो लाग्यो । माईबगरबाट हालको क्याम्पमा सरे । उसलाई सहयोग गर्न धेरै जुटे । एक समूहले काठमाडौं लगेर उपचार गरे । उसलाई नियमित औषधी दिन संस्थाका मान्छे प्रत्येक दिन पुग्थे । कहिलेकाँही लामो समयसम्म अन्तरवार्ता लिन्थे । पछि ध्रुवलालले अनौपचारिक प्रौढ कक्षामा पढाउने मौका पायो र ध्रुवलाल “सर” बन्यो । यही बीचमा उसको तेस्रो सन्तान पनि भयो ।

एकदिन अचानक ऊ बिरामी प-यो, उसको पुरानै रोग–पेट र घुँडाको कारण । केही उपचारपछि आरामको लागि ऊ झुपडीमै सुतिरहेको थियो । ऊ अस्वस्थ्य भएर शयनमा सुतिरहेको थियो, उसलाई सँधै अन्तरवार्ता लिने कुनै संस्थाकी स्वयंसेविका केही लेखिरहेकी थिई, अनायसै बाहिर ठूलै होहल्ला चल्यो । हल्ला थियो— “ध्रुवलालले त्यो स्वयंसेविका मेडमलाई अँगालो हाल्यो रे ।” होहल्लाले ठूलै भिड जमायो । जमातले ध्रुवलाल र त्यो स्वयंसेविकालाई बीचमा राखेर नाना भाँति कुरा सोधे र फैसला अनुसार ध्रुवलालमाथि स्वयंसेविका भिराइयो । रात घरझगडा मै बित्यो । जे भयो, भयो । अब दोस्रो विवाह गरेको आरोपमा ध्रुवलाल जेल नपरोस् भनेर नयाँ जुक्ति निकालियो । जसअनुसार पहिली श्रीमतीले पारापाचुके दिने, र त्यसै भयो । ध्रुवलाललाई दोस्री श्रीमतीसँग अलि टाढा असी नब्बे झुपडिको दूरीमा सारियो । उसको सानो जागिर छुट्यो । उसको नयाँ विवाह लामो समयसम्म टिकेन । माइत गएकी स्वयंसेविका फर्किँदै फर्किन । यता पहिली श्रीमती र छोराहरुले आवतजावत र बोलचाल बन्द गरे । ध्रुवलालको दिनचार्य ओछ्यानमा सीमित भयो–एउटा बीस लिटरे पानी भर्ने जारकिन, केही भाँडाकुँडा बाहेक उसंग केही रहेन, र आमदानी शून्य ।

यस्तैमा घरफिर्ती आन्दोलन चर्कियो, ऊ फेरि एकपटक सक्रिय भयो । मानवसागर लाग्यो भूटानतर्फ तर रोकियो नेपाल–भारत सिमाको मेचीपुलमाथि । ठूलठूला नेताहरुले चोटिला भाषण छाँटे । उसले पनि मौका माग्यो, र लामो समयसम्म उकुसमुकुस भएको मन हलुङ्गो हुने गरी चिच्यायो । उसको भाषण कुनै अनुभवी नेताको भन्दा कम थिएन । तर, त्यो भाषणको फल भनौ नयाँ विल्ला पायो “आतंकवादी”। आदोलन तुहियो, अरुहरुसँगै ध्रुवलाल पनि झुपडी फर्कियो । एउटै हल्ला चर्कियो, ध्रुवलाल पनि आतंकवादी रहेछ । हाम्रो छाप्रोको भित्तामा कसले पोष्टर टाँस्छ भनेको त? दिनभर, दिनभर किन सुत्छ भनेको त? आदि, इत्यादि । विरामी ध्रुवलालको दिनचार्या सुत्नु मात्रै छ । सुत्ता, सुत्ता उसले सुताइ, कोल्टो फर्काइ र सोचाइ बीचको सम्बन्ध पत्ता लगाएको छ । उसका अनुसार— जब मानिस सुतेको अवस्थामा अतीतको सोचाइमा डुब्छ शरीर स्वतः वायाँ तर्फ फर्कन्छ र जब उसको सोचाइ केही गर्ने वा भविष्य बारेमा सोच्न थाल्छ तब शरीर स्वतः दायाँ फर्कन्छ । उसले उत्तानो र घोप्टो सुताइको पनि रहस्य पत्ता लगाएको छ । स्वस्थ्य र भयरहित अवस्थामा मात्र मान्छे उत्तानो सुत्न सक्छ र पीडा वा कमजोरी लुकाउन घोप्टो सुत्छ ।

त्यसपछि आयो अमेरिका जाने होड । उसकी श्रीमती र छोराहरु पनि जाने भएका छन् तर उसलाई “आतंकवादी” भनेर बन्देज लगाइयो।। केही दिनमै उसका आफन्तहरु अमेरिकाको लागि उड्दैछन् …….।

उसको अतीत लामो भएकाले ऊ बढी दायाँ फर्केर सुत्छ । बायाँ फर्कनलाई ऊसँग सोच्ने, धेर सपना छैनन् । जुनदिन आझ्नी श्रीमती र तीन छोराहरु अमेरिकाको लागि जहाजमा चढ्नेछन्, त्यो दिन ऊ झुण्डिएर भए पनि देहत्याग गर्नेछ । सम्बन्ध विच्छेदले सम्झना विच्छेद गर्न सकेन । उसको जेठो छोरो, जसबाट ऊ धेरै आशा गर्छ, “जाऔं बाबा हामी सँगै” भन्दै ढोकामा आएको देख्छ । हतपत ढोकातर्फ हेर्छ, तर त्यहाँ कोही हुन्न । कहिले काहीँ उसले असाध्यै सम्झने कान्छो छोरोले आमा दाजुहरुसँग “बाबालाई नलग्ने भए म पनि जान्नँ” भन्दै जिद्दी गरेर दगुर्दे उसको बाहुपासमा टाँसिन आएको भानमा पर्छ र छोरालाई हेर्न कोल्टो फेर्छ । तर यथार्थ, बाँसको भाटाले बारेको झुपडीको एक भित्ताको सानो चारकोसे झ्यालद्वारभित्र उसलाई चिहाइरेका छिमेकी भन्छन् — “ ध्रुवलाल अहिले भविष्य हेर्न फर्कियो ‘‘।।

हाल: फिलिपिन्स

Tags: Bhutanese Literature Dhruba Lal Shanta Rizal