निलो किताब
Born in Lower Bockray, Chirang Bhutan, in 1974, Pokhrel attended his primary education from Damphu Junior High School. He completed his secondary and higher secondary education from Nepal and has Bachelors degree in Humanities’ with sociology honors from West Bengal, India. He is one of the founding executive members and vice-chair of Bhutan Press Union (BPU) and founding member of Bhutaneseliterature.com, one of the much browsed literary sites of Bhutanese across the globe.
Also, currently is the Secretary of Literature Council of Bhutan (LCOB) established in 1993. He served Bhutanese Refugee Children as a volunteer teacher under Caritas-Nepal from 1996-2001 and taught in a few private schools in Nepal prior to his departure to the US.
He has an ardent interest in poetry, short stories, and drama work since his early days. Has contributed more than two dozens of his poetry works and write-ups both in English and Nepali in Kuensel Weekly published from Thimphu Bhutan in the past, an equal number of his literary works are published in other regional magazines and portals, and few of his dramas staged so far.
One of the founders of this portal, Pokharel served as Managing Editor from 2010 to 2014. He also served as Secretary of Literature Council of Bhutan (LCOB) from 2014 to 2019. Currently, he resides in Pittsburgh, Pennsylvania and works for BNS as its Chief Editor, President of Bhutanese Community Association of Pittsburgh (BCAP), Service Coordinator at Jewish Family & Children Service, Pittsburgh under Immigrant Services and Connections (ISAC) program.
रूप पोखरेल
पिट्सबर्ग, अमेरिका
प्रोस्पेक्ट पार्क जाँदै थिएँ | सडक छेउमा एक बस बिसौनीमा हर्कमान दाइ अरू दुईजनासँग उभिएर गफ गरिरहेको देखेँ | सडकको एक छेउमा गाडी रोकें |
‘होइन तपाईँकै कुरा गर्दा-गर्दै टुप्लुक्क आइपुग्नुभो नि:’, हर्कमान दाइले मतिर हेर्दै मुसुक्क हाँस्तै भने |
‘खोइ मेरो त घाँटी खस्खसाएन त?’ मैले ठटेउली गरें|
‘तपाईँको आयु लामो रहेछ | कसैको कुरा गर्दा-गर्दै टुप्लुक्क आई पुग्यो भने उसको आयु लामो हुन्छ अरे’ | हर्कमान सँगै उभिएका हेमलाल दाइले थपे | ‘ल-ल तपाईँहरूको आशीर्वाद लागोस्’ भन्दै सेक्सपियरको “यदि सबै शुभकामनाहरु घोडा भइदिएका भए भिखारीहरुले समेत चड्ने थिए”, भन्ने उक्ति मनमनै सम्झिएँ |
छेवैको ट्राफिक लाइटले पनि अन्धविश्वासको भाषा बुझेछ कि के हो | केही अघिसम्म धिपिक्-धिपिक् गरिरहेको बत्ती एक्कासि हरियो-पहेँलो-रातो गरी नियमित भो | दिनभरिको कामले लखतरान भएका ज्यामी सवार गाडी पालैपालो ट्राफिक लाईटले अराए अनुसार आ-आफ्ना दिशा लिँदै थिए |
पिट्सबर्ग आसपास माघ महिना मध्य बैँसले उन्माद थियो | सडकका छेउछाउदेखि परसम्म देखिने रुखहरु सेताम्मे ठिङ्ग उभिएका थिए | बिजुलीका खम्बामा टाँगिएका तारहरु सबै सेतो कपासले मोरेका झैँ देखिन्थे | प्रोस्पेक्ट पार्क आसपास पहिलोचोटि आउने जो कसैका लागि पनि कान्ला-कुन्ली बोकेको त्यो पाखो ध्यानमा लीन भएको तपस्वीझैँ सेतो बर्की ओडेर ध्यानमग्न देखिन्थ्यो |
हर्कमान दाइ, हेमलाल र अर्का एकजना त्यहीँ नजिकै एक आफन्तका नानीको जन्मदिन मनाएर घर फर्किन बस पर्खी रहेका रहेछन् |
‘कतिको हतार छ,? पर मेकेन स्ट्रिटमा बस्ने कमलकी आमाले तपाईँको कुरा गर्दै हुनुहुन्थ्यो | कोनी के काम छ बुढी मान्छेको, भ्याएर पनि जाईदिनु होस् अरे’, -एउटा अर्को सानो काम थपे हर्कमानले- भने झैँ लाग्यो | ‘मामा घर नपुगेको पनि निकै भो भोलि जानु छ, त्यहीबेला म निक्लिन्छु नि है’ भनी दिएँ |
त्यतिकैमा बस आएर बिसौनीमा रोकियो | तिनैजना बसमा चढे, म पनि बाटा लागेँ |
भोलिपल्ट नानीहरूलाई मामा घरमा ओरालेर कमलकी आमाका घरतिर लागें | दैलो आधी खुलै रहेछ सङ्केत गरेँ | ‘को हो भित्रै आउँनु’ एउटा वृद्धाको आवाज आयो | म भित्र पसें | सिटिंग रुममा कमलकी आमा र खवासनी भाउजू गन्थन गरेर बसिरहेका रहेछन् |‘ए हर्कमानले बोलाई दे’छ…लु यहाँ बस् नानी’ कमलकी आमाले भनिन् |
‘दैलो खुलै राख्नु हुँदो रहेछ, यसो गर्नु राम्रो होइन नि’ एउटा कुर्सीमा बस्तै भनेँ | कुर्सी पनि को बस्छ र लढाउँ भनेर दाऊ हेरिरहेको जस्तो, म बस्नासाथ खुट्टो खुस्केको रहेछ म सँगै लढ्यो | एक छिन् कोठो हाँसोले भरियो | अल्झीएर, चिप्लिएर लढ्दा र बाबुआमाले गाली गर्दा जतिनै मान्छे भएका ठाउँमा भएपनि शरम मान्नु पर्दैन भन्ने सुनेको थिएँ | त्यही सम्झेर म पनि हाँस्तै उठीदिएँ | छेवैको अर्को कुर्सीमा बसें र दैलो खुलै नराख्ने सल्लाह कमलकी आमालाई दिएँ |
खवासनी भाउजूले पनि अघि थपिन-‘मैले पनि ख्याल गरिनछु, दैलो लाको नलाको | यी बुढी मान्छेलाई कति चोटि भनिसकें- भूटानको चिराङमा हुँदा जस्तो होइन | भूटानमा राजाले बस्न नदे पनि गाउँमा कति सन्चो थियो | दैलो लाए पनि नलाए पनि केही हुँदैन थियो’, “राजाले बस्न नदे पनि”, भन्दा कोनी किन हो कमलकी आमा रिसाएजस्तो गरेर खवासनी भाउजूतिर हेरिन | मैले बुझ्न सकिन र सोध्न पनि चाहिनं | खवासनी भाउजू एकोहोरो भन्दै गईन्, ‘शिविरमा पनि पैला-पैला त के को दैलो ? झिक्राको बार, पलस्टिकको छानो, त्यसो हुँदा पनि पो सन्चै थ्यो | पछि-पछि यता आउने बेलामा भने दुले-चोर लाग्थ्यो है हाम्रो गोलधापमा पनि !
निकै कुराको ख्याल रहेछ खवासनी भाउजूलाई | कमलकी आमालाई राम्ररी बुझाइन् |
‘हो यहाँ धेरै कुराको ख्याल राख्नु पर्छ | भाषा मिल्दैन; नचिनेकालाई हत्तपत्त दैलो खोल्नु हुँदैन”, मैले भने |
‘ए भाइ, तैले सुनेको रहेनछ- अस्ति जर्जियामा बिजुलीको बिल हेर्ने भनेर को आयो अरे सबै ढुक्क भएछन् लटीपटी पारेर गएछ | यहाँ ता संसारका सबै देशका मान्छे छन्, हरेक खाले छन् | हामीलाई कतिले आनौठा देख्ता हुन् | हामीले देखे जस्तै’,- धेरै कुराको जानकार भएको आभास दिलाइन् भाउजूले |
‘अई साईली, अलिकति चिया पकान ल, म यो नानीलाई धेरै कुरो देखाउनु छ’, कमलकी आमाले भनिन् र बुढी मान्छे भित्र पसिन | एकछिन् पछि एउटा पुरानो झोला र बाघमुखे थैली लिएर आइन् | ‘होइन आज थैलीबाट के दिन आँट्नुभो नि बजैले?’, मैले हँसेउली गरेँ |
‘हेर नानी यहाँ एउडा कुरो छ | मेरो छोराले पढेको छ भन्नु कि छैन भन्नु, मेरो कुरो सुन्दैन | म अमेरिका आ’को यो माघमा दुई बर्ख भो | सत्तरी र आठ बर्खकी भएँ, अझै त अलि-अलि भत्ता दिंँदैछ र सारो-गारो, तिरो-भरो भ’को छ | आको सात बर्ख पुगे पछि सितिन….के रे भन्न पनि आएन | सिन्सेस पनि होइन, त्यो भूटानमा हाम्रो जुङदाले खोसेको थ्यो नि?’, आमै अक्मकिन..|
‘सिटिजन सिप (नागरिकता) भन्छ’, आमै मैले सघाएँ |
‘अँ हो तेइ, सिटिजिन भनेको | यहाँ सुन कथा लामो छ | कमलेले बुझ्दैन, तैले बुझ्छस् जस्तो लागेर बोलाको | सुन्छु अरू कस्कसले त लटर-पटर…हिस्-नो भन्छन् अरे, मेरो त छैन’, थैलीको एउटा पत्रबाट एउटा डेविड-कार्ड निकाल्दै कुरो रोकिन | म चुपचाप हेरीरहें |
‘नानी यसमा पोइसा हुन्छ अरे, कहाँ हुन्छ यहाँ भन्त? कमललाई सोधो-तिमीलाई आउदैन हो भन्छ’ |
बजैले अप्ठ्यारो पारिन् | अब मैले उनकै भाषामा बैङ्क, डेविड-कार्ड, एटिएम् म्यासिन बुझाउनुपर्ने भो |
त्यतिकैमा खवासनी भाउजू चिया लिएर आइन् | सबै थोक चिया पकाउँदै सुनीरहेकी रहिछन्, चिया राख्तै थालिन् डेविड-कार्ड पढाउन,-‘व्याङमा आपिसले भत्ताको पोइसा पठाइदिन्छ | यो कार्डमा लम्बर हुन्छ, यसको लम्बर व्याङमा मिल्छ | एउटा कम्पुटर भ’को मिसिन हुन्छ त्यसमा यो कार्ड लगाएपछि लम्बर मिलो भने कति पोइसा छ देखाउँछ, कति निकाल्ने हो अंक थिचो पोइसा आउँछ | भित्रै गएर माग्दा पनि दिन्छ | ए, चारवोडा लम्बरची चाबी होनी त्यो पनि जान्नु पर्छ’| भाउजूले उनकै भाषामा बुझाएर मलाई हल्का पारिन् | मनमनै मुसुमुसु हाँसे |
‘हेर के-के हुँदोर’छ?, नानी मलाई एकदिन लगिदे ल’, आशातित मुद्रामा मलाई हेर्दै भनिन् | ‘हुन्छ, म समय मिलाएर लगी दिन्छु, गएर भाउजूले भनेजस्तै गर्नुपर्छ’, भने | बजै खुसी भइन् |
‘तेरी आमालाई कस्तो छ?’ बजैले सोधिन् |
‘चिसोले पनि होला आजभोलि अलिक सञ्चो छैन | पाको शरीर भो, हात-खुट्टाका जोर्नी दुख्छन्, औषधि खाँदै हुनुहुन्छ’, भने |
‘माइत आए पिछे निक्लिन्छिन् बरा’ | अब त असी बर्ख पनि नाघिन है बुढी मान्छे | हिं..जो जस्तो लाग्छ- त्यो डम्फू बजार पा..री मजुवाको बाटो कालीपोखरी हुँदै खुच्चीखोला ग’को | ब्यानका राती, कोई बेलात रातीको बाह्र बजी पनि दियालो र मालिंगाको राँको बालेर गोठ गयो | गोठालालाई खाजा सामल लगो अनि भुनेमा मोई बोकेर आयो गरेको| मानेका पातको सोलीमा पानी बोकेर पनि खाइयो, रुखका फेदीमा थकाइ मार्न बस्ता कति खेप निदाइयो’|
झल्याँस्स आफैलाई मनमनै गाली गरेँ ‘आज मैले क्यामरा बोक्नु पर्ने रहेछ | यी सबै कुरा कैद गर्थें आमैकै स्वरमा | फेरि आउँदा यसरी नै भन्छिन कि भन्दिनन्?, कुनैदिन कति कामको हुनेछ?’
‘आमै भूतको डर लाग्दैन थ्यो ?’ सोधेँ | ‘भूत भनेको मनको डर हो नानी | हेर्दा-हेर्दै सानो ढुङ्गो पनि ठुलो हात्ती जत्रो हुन्छ | जुनकिरी पनि कुममा बत्ती बालेर हिडेको मुर्कुटो देखिन्छ, कान्ला-कान्ली, खोल्सा-खोल्सी तस्कर हिड्दा घाँसको भारी बोकेर हिडेको जस्तो हुन्छ | मनका कुरा जङ्गलमा रुखहरुले बोल्छन नानी | भूत भनेको मनको डर मत्रै हो | भरे घरमा आमालाई सोध्न?’- मलाई नतमस्तक बनाइन् |
बजै भन्दै गइन, ‘के के पो गरिएन र नानी ? शिविरको त कुरो नगरु | गोलधापको आगोले सबै लगो | मात्रै यो झोला र थैली बाँचो,’ बाघमुखे थैलीको तुना खोल्दै भनिन् |
‘के थियो त्यस्तो यो पुरानो झोलामा, बजै?’- जिज्ञासा राखें |
काखमा पुरानो झोला राखेर हातले सुम्सुम्याउँदै ‘यो झोला मेरा ससुराका पालाको हो | सबै कथा यसैले भन्छ । यो झोला नधोको चालिस बर्ख जति भो होला’,- पुरानो खागीको जस्तो देखिने नाम्लाको पातो जस्तै, केस्रै-कस्रा बनाई बाटेझैँ उजिन्डो, भएको झोला देखाउँदै भनिन्, ‘हेर यस झोलाले मेरो एउटा छोरो हरायो | हाम्रा घरकाको होसै गयो | कहिले फर्केन | पछि भूटानबाट भाग्दा आसामको अखौ भन्ने ठाउँमा बसियो, मछेटले खाएर भन्थ्ये दुई मुइना थला परे बिचरा हाम्रा घरका,(सुँक-सुँक गर्दै)…नेपाल पुग्नै पाएनन् | यही झोला हो नानी सबै थोक गर्ने’ |
मेरो धितै मरेन, फेरि बजैलाई सोधेँ-‘ के थ्यो यो झोलामा?’
‘यहाँ हेर’, एउटा सानो तर बाक्लो गाता भएको निलो किताब देखाउँदै भनिन्, ‘यो भूटानको उसबेलाको निसाफ दिने..के रे..कानुनको किताब हो, तिमेरु जान्दैनौ | यसभित्र त्यो बेला पनि यी कागज थे’, मधुरो अक्षेरमा लेखिएका दुईवटा पुराना कागज थिए, यसो हेरेँ नेपालीमा ‘भूटान स्टेट सरकार’ लेखिएका १९५७-१९५८ सालमा भूटानमा खजना तिरेका रसिद रहेछन्, तीन छक्क परें |
बजै बोलीरहिन्-
‘भूटानमा यी कागज हुनेलाई सरकारका मान्छेले खेद्दैन भन्ने कुरो थ्यो | हाम्रामा कागज छन् भनेर ढुक्क थियौँ | नहुने बेलाको दसो- तीन मुईना यो झोला घारमा हरायो, कति खोज्दा पनि भेट्टेन | त्यो डासुको नाम अझै थाहा छ कर्मा हो | सिन्सेस आयो हाम्रो चिराँखमा डासु कर्मा मालिक थियो | यी कागज देखाउनु भनो | ठुलो छोराले कागज छन् तर भेटेको छैन भनो | हप्ता दिनको म्याद द्यो, यो झोला भेट्टेन | छोराले ढाँटो अरे सरकारलाई | उसलाई समातो | पर माने डाँडासम्म लछारपछार पारेर लगेको देखेँ | के-के भनी र’को थ्यो | त्यसपछि ठुलो छोरो पनि…..’ बजै रोक्किन | ‘ठुलो छोरो पनि हरायो, घरकाको पनि होस् हरायो, कमल सानो थ्यो… एक दिन बैदारले घारमा फारम ल्यार दे, यो भरेर बुझाउनु अरे भने | बिचरा उनले पनि अराको काम गरे | फारम नभरी भागेर हिनेका नानी हामी ता | भाग्ने दिन ढिकुटीको धान दिलमाया र चप्रासी मईलालाई दिनुपरो अलिकति बाटाखर्च हुन्छ भनेर निकाल्दा पो यो झोला ढिकुटीमा धानले छोपेर लुकाको र’छ | झोला भेटेपछि सोधुँ भन्दा घरकाको होसै थेन | उनले नै जतन गरेका हुँन जस्तो लाग्छ | यो झोला बोकेरै नेपाल आएँ, गोलधापको आगोमा पनि जोगाएँ र यहाँसम्म ल्याकी छु | अई नानी, यी कागजले यहाँ के रे ..त्यो डासुले दिने’? ‘सिटिजन-सीप’, मैले सघाएँ | यस मुलुकां पार लाइँदैन, हुँदैन होला नि नानी?’
बजैले अप्ठ्यारो पारिन, मनमनै भने-
‘कति उदेकलाग्दो यो कागज र मसीको खेल, हिजो हुँदा-हुँदै नभेटीँदा त्यही कागजले इतिहास मेटायो, सन्तान गुमायो, बेहोसी बनाएर लगो | आज त्यही कागज हुँदा एक बृद्धाका सामु असम्भव परिस्थिति, हुनै नसक्ने आशा पिलाइरहेछ’ |
त्यो तीन आत्मा सम्मिलित अनौठो भेट एकछिन चुपचाप भो, मैले उनको कहानी सुनिदिँदा मात्र पनि बजैलाई धेरै सन्च भएको अनुभूति लिएँ | खवासनी भाउजू तेस्तै भूमिका जानाजान हो या उसै मलाई सघाईरहेकी थिइन अघि देखि, यस पटक पनि मुख खोलिन्-
‘हाम्रा ससुराले भन्थे- बितेको कुराबाट सिक्नु अरे, बितेको कुरा दु:खको छ भने धेरै नसोच्नु नत्र दिमागमा त्यसले बास लिन्छ अरे, आइतबार पछि सोमबार आएजस्तै जैले नयाँ कुराको खोजी गर्नु अरे, नयाँ कुरा आज भोलिका लागि मिल्ने गरी बनाको हुन्छ अरे | म ता हाम्रा ससुरा नपढेंका भए पनि ठुला मान्छे जस्तै लाग्छ | ससुराले भने जस्तै मैले त मेरै घरबाटै इंग्लिस सिक्न थालेकी छु’ | बजैले बिचैमा कुरा काटिन,-
‘के भन्छे हो यो साइली | घरमै कसरी सिक्छेस?’,
‘एक दिन छोरा बुहारीलाई सँगै राखेर रोइदें मता | मैले भूटानमा हुँदा मेलो पर्म गर्दै पढाएँ, शिविरमा गिटी पनि कुटेँ, बस्तीमा हाँजिरामा सकी नसकी काम पनि गरेँ र पढ़ाएं | कति चोटि त मट्टी तेल र दाल-चामल बेचेर दमकमा डेरा बसाएँ | मैले आमाको काम पुरा गरेकी छु | मलाई सुनका गहना, फूलका गुच्छा पर्दैन बरु, मलाई यस देशको भाषा सिकावो र नागरिकता निकाल्ने बनावो भनी दिएँ | घतमा गएछ छोरो, बुहारी र नातिनीले पालैपालो शुक्रवार, शनिवार र आइतबार एक-एक घन्ट पढाउँछन् | एक कान दुई कान भएछ अरूले पनि थाली सके | हाम्रै घारमा यो आइतबार देखि छ जना हुन्छन् | मन मिलो भने चहि हुन्छ है, नहुने भन्ने केही छैन’, सुनेको सुनै बनाईन भाउजूले |
भाउजूको पारिवारिक प्रयास एक नमुना प्रयास झैँ लाग्यो | यो तरिका धेरैले सुन्नु पर्छ र सुरु गर्नु पर्छ भन्ने लाग्यो | कुरो सुन्दै निलो किताबका पाना एक पछि अर्को गर्दै पल्टाउँदै रहें| लाग्यो भूटानमा एक समय यस्तो पनि रहेछ जतिबेला कानुन नेपालीमा लेखिने गरिन्थ्यो | त्यही किताबको एक पानामा एउटा अर्को रसिदको चिर्कटो भेटें | यसो हेरेँ १९८८ मा भूटानका चौथा राजाले चारवटी रानी बिहे गर्दा सरकारले जनताबाट उठाएको चन्दा तिरेको रसिद रहेछ | उसबेला तीस रुपयाँ तिरेको रहेछ | अलि अर्को पानामा भूटानका चार पुस्ता राजाका तस्बिर एउटै पातामा रहेछन् | लाग्यो बजै र उनको परिवार पनि राजाका एकतर्फी भक्त रहेछन्, त्यही भएर होला अघि खवासनी भाउजूले “राजाले बस्न नदे पनि” भन्दा बजैले रिसाएर हेरेको भन्ठाने, ‘ हेर बजैको राजा प्रतिको एकलौटी आधुरो प्रेम’ मनमनै भनें| झोला भित्र के के छ हेर्न मन भो र हेरेँ |
झोला भित्र अघि थैली हलिछन बजैले | झोला च्याप-च्याप थियो, फाट्छ भनेरै नधोको होला | कत्तिको मकाको होला भनेर थोरै, बजैले नदेखी, तानें | धेरै दरो रहेछ | खागीको भन्दा पनि यतिका वर्ष माउ लागेर नकाटीएको विशेष धागाको जस्तो लाग्यो त्यो झोला |
झोलामा एउटा कलम रहेछ निकालें, अनौठो खाल्को कलम | मसी वाला कलम अलिक मोटो र लेख्ने टुंढो सानो काठ र धातुको जस्तो | सोधेँ, ‘यो कलम कसको हो बजै?’
‘सोह्र सालमा’ मनमनै गणना गरेँ बजै १९६०को कुरा गर्दै छन्, ‘हाम्रा ससुरा लेखापढी गर्थे, सरकारको कागज लेख्थे | तेतीबेलाका राजाले राम्रो काम गरेको भनेर यो फुल्टिन र यो झोला सेबासी देको हाम्रा ससुरालाई’ |
One Reply to “निलो किताब”