मुखिया बाजे

सुशील पोखरेल
दक्षिण अष्ट्रेलिया

कैँजले गाउँका गुमानसिङ छेत्रीको घरमा आज बिहानैदेखि मानिसको निकै घुइँचो छ । सायद गाउँको कुनै मुद्धा सल्ट्याउने काम भइरहेछ । एउटा अग्लो कुर्सीमा बसेर मुखिया गुमानसिङ छेत्री कुरा छाँटी रहेछन् । आँगन बीचको एउटा टेबलमा चियाका केही गिलासहरु छन् । चियाको चुस्कीसितै गुमानसिङका बिछट्टै नीतिका कुरा सुनेर दंग छन् गाउँले । एकै छिनमा छेवैको छिमेकीलाई गुमानसिङ कराएर बोलाउँछन् “ए हर्के यहाँ आइज आइज, तँसित एउटा कुरा गर्नुछ ” आगनमा बसेका सबै गाउँलेका आँखा छिमेकी हर्केको घरतिर पर्छन् । “हुन्छ हजुर…..” एकै छिनमा हर्के मुखियाको आगनमा आइपुग्छ हस्याङ फस्याङ गर्दै । “एइ हर्के, आज मेरो अलैँची बारी फाँड्न जानुपर्छ, दुइजना अरू साथी पनि मिलाइ दिएको छु, आजै जा है ?” चाहेर हो वा नचाहेर “हुन्छ हजूर ” उ बोल्छ । यो उसको आजको मात्र भनाइ होइन । उसले दिनमा पचासपल्ट “हुन्छ हजूर” भन्नुपर्छ । जहिले पनि नोकरलाई जस्तो ठाडो आदेश हुन्छ उसलाई । मुखियाले जतिखेर जे अहउँछन् हर्केको स्वीकारोक्ति हो…..“हुन्छ हजूर” । मुखियाको घरदेखि वनसम्मका बाह्रै कालका सबै काम हर्केले न गरिदिएको पो कहिले छ र ! उनलाई गुन भने कहिले लागेन , गरेर नपुग्ने मान्छे , नानाभाँती कुरो झिकेर कच्याङ कच्याङ गर्न उनीबाट कसैले सिकोस् । मुद्धा किनेर थिम्पु धाउने मान्छेको के कुरा गर्नु र ! शकुनिभन्दा कम छैनन् है यी बूडा…… । मनमनै मुर्मुरिँदै हर्के आफ्नो घरतिर लाग्छ । मुखिया बाजेका रुपमा चिनिने यी गुमानसिङ छेत्री कुनै समय यस गाँउका हकिला कारवारी पनि थिए । त्यसताक उनको हक डकै ठूलो । हाँकले गरि खाएका हुन् । को बोलोस् र उनको अगाडी । झै— झगडामा वादी प्रतिवादी दुवै पक्ष डराउँथे उनीदेखि । जसलाई मनप¥यो उतैपट्टि लाग्थे मुखिया । जुन पक्षलाई जिताउनु छ उतैतिर फर्केर आफ्नो दाहिने आँखो चिम्म पारे कि सम्झौं फसेला उसैको पक्ष गयो । हार्नेहरुले निसाफ परेन हजूर भन्ने आँटसम्म गर्न नसक्नु उनीहरुको आफ्नै वाध्यता हुने गथ्र्यो । भविष्यका दिनहरुमा उनको कोपबाट सबैले बाँच्नु पनि त छ ! कारवारी गरेको दुइ दशकपछि उनको त्यो पद तर अब गाउँको अर्को व्यक्तिको हातमा गयो । सल्ट्याउन न सकिएको कुनै खास मुद्धामा मात्र गुमानसिङ मुखियालाई बोलाउने गरिन्थ्यो । नयाँ कारवारी उनको नातीको उमेर सरहको थियो । त्यसैले होला समय समयमा मुखियाले नयाँ कारवारीको दलानमा पुरानै पाराले हक जामाउन पाउने गर्थे । लामा जुँगा, चाउरिएको अनुहार, अग्लो कद, चुच्चे नाक, लामा लामा सुकुटे पाँसुला देख्दा उनी निकै मापाका झोडे नेता पो हुन् कि जस्तो भान हुन्थ्यो । खस्रो बानी व्योहोराका कारण मुखिया जहाँ गए पनि अर्को माथि हक जमाएर कुरा गर्न खप्पिस थिए । जस कसैको घरमा बिहे बटुलो होस् वा अरू प्रकारको सार्वजनिक भेला मुखियालाई छेस्का हान्न कसले भेट्छ र ! बोल्न थाले कि गफको तिखो छेस्काले कसै न कसैलाई घोचेकै हुन्थ्यो च्वास्स्स…… । उनीसित पौंठेजोरी खेल्ने कसले ? हो– मा हो मिलाउनै त प¥यो । गाउँका सिधा सोझाहरु उनीदेखि निकै अलग बस्न रुचाउँथे । बीँडि सिगरेट भन्दा खोसेलामा कटुवा बेरेर धुवाँ उडाउने बाह्ै कालको उनको बानी हो । यो बानी कहिले देखिको हो भन्ने कुरो उनी आफँैलाई पनि थाहा छैन । बेरुवाको लामो सर्को तानेपछि उनी डल्लो परेर खोक्थे आँखा भरि आँसु आउने गरी । त्यसैले होला उनको दाँत कालो – पँहेलो अनि गिजा डढेर कालो देखिन्थ्यो । दिनदिनै खोकी बढ्न थालेपछि अघिल्लो महिना साम्ची अस्पतालमा जाँच गराउँन गएका हुन् उनी । टीबीले भेटेको रहेछ । निकै दिनसम्म कैँजलेबाट साम्ची अस्पताल घाए । दुइपल्ट औषधी गर्न थिम्पू अस्पताल पनि गए । थिम्पू मै छोराहरुको घरमा महिनौं बसे उपचार गराएर । गुमानसिङका दुइ छोरा थिम्पूमा छन् । एकजना कुनै सरकारी विभागमा अधिकृत छन् भने अर्का जोङदाभन्दा माथिल्लो पदका डासो । डासोका बाबा भएपछि त्यसै पनि गाउँमा बाजेको हक डक बढ्ने नै भयो । वर्षमा एकपल्ट दशैँको समयमा टीको लाउन डासोहरु आफ्नो परिवार सहित कैँजले आउँने गर्छन् थिम्पूबाट । त्यसताक गाउँलेहरुको आइजाई बढ्छ । दूध, दही, घिउ, साग सब्जी, छुर्पी वा जे जस्ता घरमा उपलब्ध खाद्य बोकेर गाउँलेहरु डासो भेट्न आउँथे । आफ्नै गाउँको डासो । गर्व पनि छ र केही आशा पनि । मुखिया पनि गजक्क पर्छन् छोराहरु आएको समयमा । उनीहरु केही दिन बस्छन् । गाउँलेहरुका दुुःख सुखका कुरा सुन्छन् । घरदेखि निकै तल सडक छेउमा बनाएको एउटा कटेरामा उनीहरुको गाडी राख्ने गरेको छ । यो वर्षेनिको क्रम हो । अघिल्लो साल जस्तै यसपाली पनि उनीहरु दशैँ मनाउन मुखिया बाको घर आएका हुन् । दशैँ गएपछि उनीहरु थिम्पू फर्के । चाडवाडको मुखमा घुइचो रहेको मुखियाको घर अब पहिलाको जस्तै शून्य हुन्छ ।
वर्षौं अघि कारवारी हँुदाको उनको चर्तिकलाको कुरा गरी साध्य छैन । वर्षेनीको जमीन खजना उठाउन उनी गाउँ गाउँ घुम्दैनथे । रैतीले उनको घरैमा आएर खजना बुझाउनु पथ्र्यो । ढिलो गर्नेलाई सरकारी सजाइ वा उनी आफैँले आफ्नो घरको काम लगाउँथे । पोल कतै पुुग्नैन भन्ने कुरो उनलाई राम्ररी थाहा छ । यो कुनै सरकारी नीतिभित्रको कुरो पनि थिएन । गरीब वा विपन्न अवस्थाको मानिसले खजना तिर्न नसकेमा मुखिया बाजेले आफ्नो घरको काम गर्न लाउँथे । दश रुपियाँ खजना तिरि दिए भने दुइ दिन उनको खेतमा काम गरि दिनुपथ्र्यो रैतीले । यसरी नै हिउँद वर्खाको खेती उत्रन्थ्यो उनको । बाजे मान्छे बाठा भन्दा पनि चतुरा हुन् भन्नुपर्छ । धान काट्नेदेखि लिएर दाउरा चिर्ने, मकै छर्ने, धानको बियाड राख्ने, खेतको बाँझो जोत्ने जस्ता वर्ष भरीका काम अरुकै भरमा चल्थ्यो ।
हर्के मुखियाको छिमेकी हो । उनको घरदेखि एक कान्लो पर छ उसको घर । बाह्ै कालको नोकर जत्तिकै छ उ त्यहाँ । कराँसो बारी जोडिएको छिमेकी भएकै कारणले पनि मुखियाको सबै काम हर्केले गरिदिँदै आएको छ । उनी कारवारी हँुदा हर्केका बाबा गाउँ बूडा थिए । स्वभावमा अन्तर भए पनि खूब मेल मिलाप थियो दुवैबीच । तर उसका बाबाले रैतीलाई शोषण गर्ने काम भने कहिले गरेनन् । बाबा बाँचि रहनु भएको थियो भने उसका पनि दिन फर्कन्थे होलान् । तर नियतिले कोल्टो फेरे पछि कसको के लाग्छ र ! तीन वर्षको फरकमा बाबा आमा परलोक भएका हुन् हर्केका । आमा खसेको पाँच वर्ष अनि बाबाको आठ वर्ष पुगेछ । बाबाले बनाएको दुइतले घर पनि गए वर्ष भत्किएर खण्डहर जस्तै भएको छ । आफ्नो क्षमताले नपुगेर नै होला उसले त्यो पुरानो घर मरम्मति गर्न सकेन । अहिले उ घर अगाडिको खोल्मा बारेर बस्न थालेको छ केशरी र चारवर्षको छोरो विवेकसित । तीन प्राणीको लागि खोल्मा मनग्गे भएको छ । गैरी खेतमा फलेको धानले तीन जनालाई वर्ष भरिको लागि छेलोखेलो हुन्छ । यही धानखेत नै त हो उसको पैतृक सम्पत्ति पनि । बाबा आमाको चिनो । घरसितै जोडिएको उक्त खेत सरेक परेको ठाउँमा छ । स्याहार्न टाढा जानु परेन । ढँुगा नभएको मलिलो माटो । बिहान मिर्मिरेदेखि काम थाल्यो साँझसम्म गर्न भ्याइँन्छ । आफ्नै खेतमा छ पानीको मुहान । औलोको खेत । उब्जनीमा कुनै कमी छैन । निकै वर्षसम्म यस खेतमा मुुखियाका छड्के आँखा न गाडिएका होइनन् । हत्याउने उनको प्रयाश अन्ततः सफल भएन । आफू गरीब भए पनि हर्के मनको साह्ै धनी छ । सबैसित मिल्ने । दुःखमा सबैको साथी हो उ । बाह्ैकाल काम दलाउने मुखियाले भन्दा मुखेनी आमैले छोरालाई जस्तै माया गर्छिन् उसलाई । मुुखिया जोइ पोइमा आकाश पतालको फरक छ । आफू नोकरले जस्तै काम गर्नपरे पनि मुखेनी आमैको मायाले उ कुनै पनि काम गर्नबाट पछि हट्न सकेको छैन । “के गर्ने र हर्के ! मुखिया बाको बानी नै त्यस्तै छ । बूडो भइ सके, अब सम्झाएर पनि त लाग्दैन उनलाई, जे जसो भने पनि मन न दुखाउनु है बाबू !” मुखेनी सहनशील छिन् । केशरीको कम माया गर्दिनन् भन्ने कुरो हर्केलाई राम्ररी थाहा छ । चारवर्ष अघिको कुरो हो । विवेक जन्मिदा केशरीको खुबै हेर्चाहा गरेकी हुन् उनले । छिमेकी भएपछि परेको बेला सघाउनैपर्छ । सघाउने काममा मुखेनी कहिले पछि हट्दिनथिन् । विवेक जन्मिदा महिना दिनसम्म सुत्केरीको सेवा गरेर उनले ठूलो गुन लाएकी छिन् हर्केलाई । त्यसैले पनि मुखियाको घरको काम गर्नमा प्रतिकार गर्न नसकेको हो हर्केले । केशरीलाई बिहे गरेर घर ल्याएकै दिनदेखि मुखेनीले उसलाई आफ्नै बुहारी सरह मानेकी हुन् । बिहेको दिन मुखियाको आँखा छलेर उनले जोडी साडी चोलो र सुनको जोडी माडवारी केशरीलाई थिइन् । “दुलही ! सासु आमा नभए त के भो म पनि त तिम्री सासु नै हँु”– मुखेनीले हाँस्दै किशोरीको गालामा न्यानो म्वाईँ पनि खाएकी थिइन् । केशरी पनि गदगद भएकी थिई त्यस दिन । हर्केको घरमा आएदेखि केशरीले मुखियाको घरलाई पनि आफ्नो भन्दा परको सझिन । आफ्नो घरको काम सँगसँगै उसले बुहारी जस्तै भएर मुखियाको घरको काम गरेकी हो । साह्ै माया गर्थिन् मुखेनीले उसलाई र उसले मुखेनीलाई पनि । यसरी राम्रा राम्राबीचको प्रगाढ सम्बन्धले यो घरमा राम्रो पन अधिक देखिन्थ्यो । यहाँ लक्ष्मीको बास छ भने जस्तो लाग्थ्यो । तर नियतिको लेखोट अर्कै थियो । यो प्रगाढ सम्बन्ध लामो समयसम्म रहन सकेन । राम्रो मान्छे छिट्टै भगवानको प्यारो हुुन्छ भने जस्तै भयो यहाँ । अचानक मुखेनी परलोक भइन् । उनी विरामी भएको कसैलाई थाहा भएन । बिमार नै नभई उनी परलोक भइछन् । उनी बित्दा सबैभन्दा बेसी किशोरी रोएकी थिई । घरकी लक्ष्मी नै बितेपछि अब त्यस घरको सह नै हराएको जस्तो देखिन्थ्यो । यसै भन्थे यहाँ आइजाई गर्ने गाउँलेहरु पनि । मुखेनी आमोई परलोक भइन् तर मुखिया बाजेमा त्यसको कुुनै प्रभाव नपरे जस्तो लाग्थ्यो । थिम्पूबाट छोराहरु आएर आमाको काम गरे । यसपल्ट उनीहरु लामो समयसम्म कैँजलेमा बसेनन् । मुखिया बाजेमा पत्नि वियोगको पीडा झल्किएको पाइदैनथ्यो । गाउँलेहरुको निम्ति यो छक्क पर्दो कुरो थियो । उनी अझ झक्की र क्रोधित देखिन थाले । यता देशको शासन प्रणाली अझ शक्त हुन थाल्यो । सबैले आफ्नो जातीय पोषाक छोडेर बख्खु लाउनुपर्ने कानुन बन्यो । जन गणनाको अनावश्यक बहानामा जनता लखेट्ने षड्यन्त्र शुरु भयो । गाउँ गाउँमा जन गणना टोली पस्यो । एकदेखि पाँच नम्बरसम्मका फार्महरु भरिन थाले । तीन दिनदेखि मुखिया बाजेको घरमा पनि टोलीले जमेर छानवीन थाल्यो । त्यसताक बाजेको घर डासो जोङ्दा, डुुङ्पा, पुलिसको ओसी र अरु धेरै खाले सरकारी कर्मचारीको अड्डा भएको थियो । यहाँ धेरै किसिमका गतिविधि चल्न थाले । अरु गाउँमा जस्तै कँैजले गाउँमा पनि नहुनु पर्ने कुरो हुन थाल्यो । यस्ता काममा मुखिया बाजेको भूमिका सन्दिग्ध लाग्न थाल्यो सबैलाई । गाउँलेहरुको विजोक हुने अवस्था सृजना भयो । सबै गाउँले हतास, निराश अनि असमञ्जसमा परे । मुखिया बाजे गाउँलेहरुलाई हप्काउँदै हिड्थे । अब उनको स्वभाव पहिलाको जस्तो लाग्दैन थियो । जहाँ जसलाई भेटे पनि हप्काउने ढङ्गमा कडापन थियो “बख्खु लाउनुपर्छ, यो आफ्नो देशको लुगा हो, राजाको पहिरन हो, हामी प्रजाले किन नलाउने, ड्रिग्लाम नाम्जा भनेको यही हो । तिमीहरुलाई थाहा छ ?” जुँगा मसार्दै –“कानुन नमान्नेलाई कालले छोड्ला तर राजाले छोड्दैन बुझ्यौ”– जनता हप्काउने उनको मुखमा अहिले आएर यो नयाँ शैली पनि थपिएको थियो । बाजे ड्रिग्लाम नाम्जाका जानकार थोरै र प्रशंसक भने धेरै हुन् । यस कुराको अनुुमान जस कसैले पनि गर्न सक्थ्यो । मुखिया आफैलाई बख्खु कसरी लाउने हो भन्नेसम्म थाहा थिएन । उनी छिमेकी गुहार्थे । उनको पसाङ्गिएको भाङ्ग्रे जिउमा लगाएको बख्खुले उनलाई हाँस उठ्दो देखिन्थ्यो । हाँसको बथानमा बकुुल्लो जस्तै……. ।
सरकारी दमनले सीमा नाघेपछि देशभरी बिस्तारै विरोधका स्वरहरु उठ्न थाले । केही दिनमा गाउँ, शहर भरी धरना र जुलुश उठ्ने अनि सरकारलाई मानव अधिकार बहालीको निम्ति दवाब गर्ने कुरो चल्यो । यस अभियानमा कैँजले गाउँ पनि अछुतो रहन सकेन । हो हल्लाले निकै ठूलो रुप लिन थालेपछि मुखिया बाजे अचानक टीबीको थप उपचार गर्न भनी थिम्पू तिर लागे । जुलुशको तयारी हुन थाल्यो । बाजे किन थिम्पू लागे यो एउटा कौतुहलको विषय बन्यो गाउँले गाउँलेबीच । जुलुशदेखि भाग्ने यो एउटा बहाना हो वा उपचार नै गर्न भनी उनी थिम्पू गएका हुन यो कुरो भने कसैलाई थाहा भएन । जुलुश उठेको पन्द्रह दिनपछि बाजे टुप्लुक्क आफ्नो घर फर्किआए । अब गाउँमा धर पकड शुरू भइ सकेको थियो । हत्या र बलात्कारका अनेकौं घटना हुुन थाले । दिउसो दिउसो आर्मी बाजेको घरमा आउँथे अनि राती गाउँ गाउँमा छाप्छाप्ती हुन्थे । बेला बेला बाजेसित के के बातचित भइरहन्थ्यो पुलिस र आर्मी अफिसरहरुको । आज फलानोलाई पक्राउ ग¥यो रे…….. । आर्मीका गाडी घरदेखि तल सडकमा रातारात दौडेको देखेर केशरीको होश उँड्थ्यो । अरु गाउँबाट मानिस भाग्न थाले । नेपालमा शरण लिएका छन् रे भन्ने कुरो सुनिन्थ्यो । गाउँ गाउँमा पक्राउ र बलात्कारका घटनाहरु सुनेर केशरी थरथर काम्थी । एकदिन अचानक राती हर्केको घरदेखि माथिल्लो घर आर्मीले घेरे । घरका सदस्यलाई छानी छानी पिट्न थाल्यो । पक्री सालेलाई, हिर्का, ऐया………मरेँ जस्ता अनेक चित्कारले थर्कमान हुनथाल्यो । माथ्लो धरमा महिलाहरुको बलात्कार हुन थालेपछि केशरी होश हवाश उँड्यो । हात खुट्टा थरथर कामे । आज हर्के घरमा छैन । दिउसै मुखियाले आफ्नो सुन्तला बगान हेर्न पठाएका छन् । फर्केर आएको छैन उ । कसैको घरमा पाहुना लाग्यो होला । भोलि बिहानै आइपुग्छ, केशरी मनमनै लख काट्छे । घरमा आज उ उक्लै छ चारवर्षे बालकसित । माथ्लो घरको कोलाहाल बीच यसो जस्केलाबाट मुखियाको घरतिर चियाउँछे – “के गर्दैछन् बाबै” । दलानमा लालटिनको झिनो उज्यालो छ । केही आर्मी अघिदेखि बसेका छन् आगनमा । मुखियासित के के गुुन्गुनाइ रहेका छन् । मुखियालाई छेवैको कुर्सीमा बसेर बेरुवा उडाउँदै गरेको देख्छे । माथिल्लो घरमा आर्मीले ताण्डव मच्चाएको छ तर त्यसको सायद उनलाई केही असर परेको छैन । चाहेर हो वा नचाहेर मुखिया कुनै गहिरो शोचाईमा भने अवश्य परेका छन् । “यो तल्लो घर कसको हो” माथिबाट कसैले भन्छ । “हिँड त्यहाँ को को छ” । कसैले टर्च लाउँछ हर्केको घर वरिपरि । केशरीको होश गायब हुन्छ । आगनबाट कसैले साउतीमा भन्छ “केशरी भाग नत्र तँलाई मार्छन् ।” उ धेरैथोक सोच्नपट्टि लाग्दिन । छिटो छिटो पोल्टामा केही बोक्छे । विवेकलाई बोकेर हतार हतार घरको तल्लो जस्केलाबाट सरक्क बाहिरिन्छे । अब उसले भाग्नैपर्छ । मास्तिरबाट उसको घरमा आर्मी झर्न थाले । निकै तल पुगेपछि फर्केर एकखेप हेर्छे पुलुक्क । आर्मीले घेरेका छन् उसको घर । वरिपरि टर्चको उज्यालोमा कसैलाई खोजे जस्तो छ । अब उसले यहाँ रोकिनु उचित छैन । हे भगवान यो के हँुदैछ, अब कहाँ जाने मैले ! अचानक उसलाई आफ्ना मितबाबुको सम्झना आउँछ । हरिबहादुर बस्नेत, थाल्झोडाका नामी सरदार, उसका मितबाबु हुन् । चिया बारीमा सयजना लेबर उनको खटनमा चल्छन् अझै पनि । अङ्रेजी जमानाका खाँट्टि मान्छे । थाल्झोडामा उनलाई नचिन्ने को छ र । कम्पनी शासनको समयमा उनको खूब चल्थ्यो थालझोडामा । मितबाबुको घर ताकेर केशरी खेतको कान्लै कान्ला ओहलो लाग्छे । खेत पुुछारको सडक पार गर्न अघि उ चाल मारेर यसो हेर्छे यताउति । कोही छ कि । कसैलाई देख्दिन । पल्लो घुम्तीमा आर्मीका दुइवटा गाडी रोकिएका छन् । यहीँबाट आर्मी गाउँ पसेका रहेछन् । उ हतार हतार सडक पार गर्छे । चिहान घारीको बाटो पार गरेर उसले जानुछ । सधैँ हेर्न डर लाग्थ्यो यो चिहान घारी । तर आज मरेका मान्छेभन्दा जिउँदासित डर लागेको छ उसलाई । जिती खोला पार गरी लगभग दुइ घण्टामा उ थाल्झोडा बगानका लाम लस्कर घरहरु भए ठाउँमा पुग्छे । “मितबाबु दैलो खोल्नुहोस् न…..” उ एउटा घरको दैलो ढक्ढक्याउँछे । “को हो हँ”– भित्रबाट कोही लोग्ने मान्छेको बोली आउँछ । एकैछिनमा दैलो उग्रिन्छ । “केशरी यो के हालत ! किन यति राती, के भयो र यसरी राती राती, जिउ सबै भिजेको छ, सबै हिलै हिलो ……………? बोली नटुङ्गिँदै केशरी डाको छोडेर रुन्छे । घटनाको सबै बेलिबिस्तार लाएपछि त्यो रात रोएर बित्छ उसको । नेपालको शिविरमा जाने अडान पछि भोलिपल्ट हरि बहादुरका छोराले उसलाई नेपालको बेलडाँगी शिविरसम्म पु¥याए । हिड्ने बेलामा “हामी हर्केको खोज खबर गर्दै गर्छौं नसुर्ताइकन जा है छोरी”…..आँखाभरी आँसु पारेर हरिबहादुरले बिदा गरेका थिए केशरीलाई ।
शरणार्थी जीवन कसलाई मनपर्छ र ! कहाली लाग्दो । तर बस्न परेपछि शिविरले जसलाई पनि अपनाउँछ । धेरथोर समयको कुरा मात्र हो । बिस्तारै बानी पर्छ । बर्खाको हिलो र हिउँदको शिरेटो । धुवाँ धुलोबीच सबैले एकमुठि सास फेर्नैपर्छ । मानिसको कोलाहल । हावा हुण्डरी । दिन्दिनै एकैखाले काम । ससाना छाप्रामा भिन्न भिन्नै विचारका मानिस । राशिन, तेल, सब्जी, कालो कनिका मिसिएको बगडा । कहिले कसैको बिहे त कहले मरुमराउ । मानिसको लाम सस्कर । सेक्टरदेखि सेक्टरसम्मको दौडधुुप, झै झगडा, बाझबाझ, बाँसले बारेका साना ठूला स्कूलमा हजारौं केटा केटी । बेला बेला शिविरभित्र गुड्ने दातृ संस्थाका चिल्ला गाडी । यस्तै प्रपञ्च बीचको जीवन । यहाँ जीवन धान्नेहरुमा केशरी पनि एक भएकी छ हिजोआज । सडकसित जोडिएको एउटा सेक्टरमा उसको पनि एउटा सानो छाप्रो छ । पानी बोक्ने एउटा सेतो जर्किन, सिल्भरका केही थाल,बटुका,एउटा स्टोभ, बोहका केही चट्टी, अर्काले दिएका काला सस्ता केही कम्बल अनि केही जोडी लाउने लुगा । यति नै हुन् उसको सानो छाप्रोमा दैनिक प्रयोगका सामग्री । शुरुशुरुमा उसलाई दिक्क लाग्थ्यो । “म कहाँ आएँ, यो कस्तो जीवन, बाबा आमा भूटानमा के गर्दै छन् होला, नानीको बाबाको पत्तो छैन, के गर्दै छन्, के उनलाई पनि पक्राउ ग¥यो ?” यस्तै यस्तै प्रश्नले उसको मन भौंतारिन्थ्यो । एकदिन आरसीयू कार्यालयबाट एक हुल मान्छे बाहिर निस्कँदै गरेको उसले देख्छे । बीचमा एउटा सेतो लुगा लाएको बूडो मान्छे लमक्क लमक्क लम्कीरहेका हुन्छन् । केशरीको आँखा ती मान्छ मै टिक्छन् । “मुखिया बाबै” अनायास नै उसको मुखबाट निस्कन्छ । साथमा एउटी अधबैँसे महिला । उनले अर्को बिहे गरेछन् । लख काट्ने क्रममा केशरीको निधार खुम्चिन्छ “यो के अचम्म देख्नुप¥यो” । हातमा एउटा कालो झोला बोकेर आफ्नै छेउको एउटा छाप्रोमा ती दुइ प्राणी पस्छन् । पहिलाको भन्दा अझ दुब्लो, अनुहार कालो, निहुरिएको टाउको, रोगले खडङ्खास बनाएको छ बूडालाई । कता कता रिष पनि उठ्छ । मनमनै उ बोल्छे– ड्रिग्लामनाम्जा भनेर रैती हप्काउनेलाई पनि राजाले छोडेन छ । दुनियाँ लगारेर उनीहरुको सम्पत्ति हत्याउने सपना पुरा भएन यी बूडाको । अहिले आफ्नो पनि उही गति भएछ ।
केशरी बेलडाँगी शिविर आएको वर्षौं बितेछ । जतिखेर जो पनि भूटानको जेलबाट छुटेर शिविर आइपुग्छ उ सोध्न पुग्थी । मन पिरोलिन्थ्यो । सपनामा धेरैपल्ट उसले हर्के देखेकी छे । धेरैपल्ट उ रोएकी पनि छे । यतिका वर्ष बिते, मितबाबुको घरबाट पनि हर्केको कुनै खबर आएन । जेलाबाट छुटेर आउने कसैले पनि हर्केलाई देखेको कुरा गर्दैन । “खोई बहिनी हामी बसेको जेलामा त हर्के नामको मान्छे कोही थिएन” । वर्षौैंपछि आफ्नै सेक्टरको एक छिमेकी महिलाको श्रीमान् चेमगाङ जेलबाट छुटेर हिजो मात्र शिविर आए । केशरी हतार हतार उनलाई भेट्न पग्छे । लामो समयसम्म जेलको यातना खपेर आएका ती व्यक्तिले बोल्ने क्रममा भने “ल्याएकै दिन उनलाई साह्ै यातना दियो, बेलुका सँगै खाना खायौं, आँखा भरी आँसु पारेर उनले भने साथी म बाँच्दिन होला, मलाई साह्ै यातना दियो । मेरो नाम हर्के छेत्री हो, मेरो घर साम्चीको कैँजले गाउँमा पछर्, म मरिगएँ भने मेरी केशरीसम्म मेरो खबर पु¥याइदिनु, मलाई मेरै गाउँका मुखियाले सुन्तला बगान हेर्न पठाउने निहँुमा पक्राएका हुन्, उनी बोल्दै थिए उत्तिखेरै “यसलाई फेरी सोध्नुछ” भनेर आर्मीले उनलाई घिस्याउँदै म बसेको पल्लो कोठाभित्र लगे । अठ्ठाइस डण्ठा हान्दासम्म उनले ऐइया……मरेँ भनेको चैँ सुनियो त्यसपछि डण्ठामात्र हानेको सुनियो, मान्छे मरि सकेछ, त्यस कोठाबाट भोलिपल्ट उनको लाश बाहिर लगे ।” यस कुराले केशरीमाथि पहाडै खसेको थियो । उ घोप्टो परेर धेरैबेरसम्म रोई । अहिले उ अघिकी केशरी थिइन । एक्ली भएकी छे । हर्के अब यस संसारमा छैन । उसको याद बाहेक केशरी एक्लै आँसु बगाउँछे । दिन पछिको रात गर्दै वर्षौं बित्छ । अब त बिछोडको घाउ पनि थाक्दै जान्छ । रोएर कराएर जीवन चल्दैन । अन्ततः परिस्थितिसित सम्झौत गर्नैपर्छ । उसले अब यो पीडास्पद जीवन स्वीकारेकी छे । बिहानको घरधन्दा सकेर छोरालाई स्कूल पठायो, आफू अक्सफामको स्कूलमा साउँ अक्षर पढ्न गयो । अचेल यो दैनिकी भएको छ उसको । मुखिया बाजे छाप्रोबाट वरपर जान छोडेका छन् । अधवैँसे महिलाले उनको सेवा गर्छिन् । बाजेको बिमार दिन्दिनै चढ्न थालेको छ । कहिले आम्दा रेफर गरिन्छ भने कहिले धरान वा बिराटनगर पठाउँछ । एकमुठी सास बाहेक उनको केही छैन शिविरमा । दिन पर्खेर बसेका छन् उनी ।
आज आइतबार । बिहानैदेखि निकै हो हल्ला छ । कसैले भन्छ मुखिया बाजेको चोला उठ्यो । सबै उनैको छाप्रोतिर लाग्छन् । छाप्रोभित्र एउटी महिला डाको छोडेर रोएको सुनिन्छ । एकै छिनमा उनको लाश रतुवा खोलासम्म लगिन्छ । सयौंको संख्यामा मलामी छन् । कोही उनलाई चिन्ने छन् कोही नचिन्ने । तर सबैले आफ् आफ्नो छाप्रोबाट एक एकवटा दाउरा बोकेका छन् । यो एउटा समवेदना हो । सबैलाई लाग्छ मरेपछिको बाटो एउटै हो । कसैलाई उनीप्रति कुनै पूर्वाग्रह छैन । जे गरे उनले नै भोग्छन् । एकै छिनमा मुखियाको लाश रतुवाको बगरमा चितामा चढाइन्छ । अधवैँसे महिला जिउ छोडेर रुन्छिन् । चितामा आगो दन्किन्छ । सबैले मट्टि दिन्छन् । “लौ है जहाँबाट आयौ त्यहीँ जाऊ”– कसैले भन्छ । माथि डाँडामा केही महिला लाम लस्कर लागेर उभिएका छन् । सायद मलामीको खाजा ल्याएका छन् उनीहरुले । चिताको धुवाँ देखेर एउटी महिला बोल्छिन् “हेर त केशरी, धर्मी मान्छे जलाउँदा धुुवाँ सीधा आकाशतिर जान्छ भन्थे तर बाजेको त छरियो पो ।” केशरी भर्खरै बोल्ने महिलालाई एकचोटी हेर्छे । उसको आँखा आँसुले भरिएका हुन्छन् । कहाँ कहाँ अन्तर मनभित्रको घाउ बल्झिएको छ । अचानक उसको मुखबाट निस्कन्छ – “कालले छोड्ला तर राजाले छोड्दैन भन्नेलाई राजाले छोडे कालले छोडेन ।”

Tags: Sushil Pokhrel