म शरणार्थीले “शरणार्थी” पढ्दाको बिचार
Partiman Siwa, born in Chirang Bhutan in 1972 and lived his early days at Daifam Bhutan, is one of the first to appear and pass SLC (School Leaving Certificate- a secondary level school education) examination in the early 90s in Bhutanese Refugee Education history. Since then, after receiving proper literary nourishment and education from the then ‘Nepali Bhaasaa Parishad-Bhutan’ (which was subsequently reformed in 2011 to Literature Council of Bhutan), has developed a strong lineage towards Bhutanese Nepali literature.
From those early days, he has committed himself in writing poetry and other literary works contributing to Bhutanese Nepali literary field. His first published book “dobharu” (Nepali: डोबहरू) in 2001 established him as a dynamic poet. After completing his higher secondary education from Biratnagar, he earned a BS in Biology (Zoology) from Bhadrapur, Nepal.
Presently, resettled in Ohio, America, he is still giving continuity in his literary works with a stronger presence. He believes in preserving the mother tongue “Nepali” and its literature and handing it to our coming generations and so on.
प्रतिमान सिवा
ओहायो, अमेरिका
२०५६ सालमा प्रकाशित कृष्ण धराबासीको उपन्यास “शरणार्थी ” सायद मेरै जीवन कहाँनिले भरिएको उपन्यास होला भन्ठानी मैँले त्यसलाई कहिल्यै पढ्ने जमर्को सम्म गरिन त्यस बेला । साँचै भन्नु हो भने जाँगर नै चलेन । आफूले दु:ख पाएको कथा, कुम्लो-कुटुरो च्यापेर राता-रात सिमाना काट्नु परेको कथा, आफ्नो भेष-भूषा लगाउन बन्देज गराइएको कथा, धर्म-संस्कृति मान्न नपाइएको कथा र पुस्तौंदेखि रगत र पसिनाले सिन्चिएको माटोबाट विदेशीको आभुषण पाएको कथा सुरु-सुरुमा त सोध्ने जति सबैलाई बेलि-विस्तार लगाएर सुनाउथेँ । आनन्द लाग्थ्यो आखिर कसैले मेरो व्यथा सुनिदियो भनेर । छाती हलुका हुन्थ्यो । त्यसमाथि सहानुभूतिका दुई शब्द कसैले बोल्दिए ठुलो ढाडस लाग्थ्यो । तर बिस्तारै यस प्रक्रियामा ह्रास आउँन थाल्यो । माईधार शरणार्थी शिविरका ती विकट दिनहरूमा कस्ता परिस्थितिबाट गुज्रेर आइयो भन्दा पनि अब कसरी जिउने, प्राण कसरी धान्ने, दुई छाक कसरी जुटाउने भन्ने कुरातिर ध्यान केन्द्रित गर्न बाध्य बनायो परिस्थितिले । न भूत न भविष्य नियाल्न सकेको थिएँ मैँले ती माईधारको शुरुवाती शरणार्थी जीवनमा । जयमाया जस्तो पटक पटक नभै जीवनमा पहिलो चोटि आफू बिल्लिबाठ भएको; शरणार्थी भएको अनुभव गर्दै थिएँ । सुरु-सुरुमा त कुनै नौलो, सुकिलो अनि हृष्ट-पुष्ट मानिसहरू देख्दा आफ्नो कथा-व्यथा सुनाउँ सुनाउँ जस्तो लाग्थ्यो कतै दुई छाक टार्ने स्रोत मिलिहाल्थ्यो कि भनेर । बिस्तारै परिस्थिति बिग्रँदै जाँदा र छाप्रै पिच्छे आँऊ-मासी र झाडा-पखालाले दिनानुदिन शरणार्थीहरु लासमा परिणत हुन थालेपछि, माई-बगरका प्रतेक छाप्रामा बियोगको बिलाप र रोदनले गुन्जायमान हुन थालेपछी अत्यन्तै बिरक्तिएको थिएँ म । यस्तो अवस्थामा एउटै कथा बारम्बार दोहोर्याउनु/तेहेर्याउनु पर्ने अनि त्यस बिच-बिचमा आउँने प्रश्नहरूको पनि सामना गर्नु पर्ने । सारै दिक्क लाग्थ्यो । बिस्तारै, शिविर बिभाजन भई सातवटा शिबिरहरुमा (केही मात्रमा ब्यवस्थित) स्थापित त भए तर कहीँबाट चार-आना आउँने स्रोत थिएन । उपन्यास किनेर पढ्नु त आकाशको फल आँखा तरी मर भने जस्तै थियो।
शरणार्थी उपन्यासमा पनि तिनै मैँले दोहोर्याई-तेहेर्याई भन्ने कथाहरुले नै भरिएको होला भनी अहिलेसम्म यो उपन्यास पढ्ने जाँगर चलेको थिएन । आज यो पुस्तक प्रकाशित भएर तेस्रो संस्करणसम्म आइपुग्दा लगभग १५-१७ वर्षपछि अमेरिका प्रवेश गरेपछि म शरणार्थीले यो ‘शरणार्थी’ पढ्ने सौभाज्ञ मिल्यो । त्यही पनि धराबासी सर यतै अमेरिकामै हुनुहुन्थ्यो र पुस्तक मगाउँन सजिलो भयो ।
अमेरिकाको व्यस्तता यस्तै हो । नियमित रूपमा काममा जानु पर्ने, केटा-केटीहरुलाई समयमा स्कूल ओसार-पसार गर्नु पर्ने अनि त्यसमाथि यो बुढेस्कालको पढाई धान्नै पर्ने । एक दिन धराबासी सरले एक्कासि टेक्स्ट (text) गर्नु भो, “भाइ, किताब पढेर सक्यौ?” अहो, म त झस्कें । किस्ताबन्दी हिसाबमा भए पनि कम्मर कसेर लागिपरें किताब पढ्नमा । मैँले सोचे जस्तो भूटानी शरणार्थीमाथि मात्र केन्द्रित नभएर सम्पूर्ण आम नेपालीहरू (हिमालका सन्तानहरु) विश्व भूगोलको विभिन्न देश, प्रान्त र क्षेत्रहरुबाट विस्थापित भई शरणार्थी भइरहेछन् भन्ने विषय-वस्तुलाई केन्द्रविन्दु बनाएर बडो कुसलताका साथ घटना र पात्रहरुको सम्योजन गरी बुनिएको विशाल कृति रहेछ यो ‘शरणार्थी’ उपन्यास । म नेपाली साहित्यमा रुचि राख्ने एक सामान्य पाठक अनि म स्वयम् शरणार्थी भएको हैसियतले यो ‘शरणार्थी’ पढिसकेपछि केही लेखौं जस्तो घमण्डी भावना ममा जाग्यो तर के लेखौं ? दश कक्षामा पढ्दा सामान्य विवेचना र सारंश अनिपछि दुई-चार फुटकर कविताहरू कोरे बाहेक लेखन विधामा/शैलीमा खासै कुनै विषयगत अनुभव र दख्खल नभएको हुँदा यो लेख कुनै समालोचना वा समीक्षा नभई म शरणार्थीले यो ‘शरणार्थी’ पढ्दा उत्पन्न विचारहरू लिपिबद्ध रूपमा तपाईँहरु माझ प्रस्तुत गर्ने जामर्को मात्र गरेको हुँ ।
सर्वप्रथम त यो विषय नै बृहत् छ । “शरणार्थी’ शब्द आफैमा विशाल र शक्तिशाली छ । यो शब्दले मान्छेको हैसियत, अस्तित्व अनि विश्वका राष्ट्रहरूको भूगोल, इतिहास र रणनीति/राजनीतिमा बेग्ला-बेग्लै हिसाबले प्रभाव पारेको छ । संसारका कुना-कुनामा, विभिन्न देश-महादेशमा, विभिन्न जात-जातिमा, विभिन्न कारण र परिस्थितिले मानिसहरू बाध्यतावश आफ्नो थातथलो, घरबार सबै छोडेर नाङ्गेझार भई शरणार्थी बन्नु परिरहेको छ म जस्तै । त्यहीमाथि नेपाली साहित्यको शिखर पुरुष कृष्ण धराबासी जस्तो प्राज्ञ व्यक्तिको कृति (जसले अठ्ठाइसौं कृति बजारमा ल्याइसक्नु भएको छ) । हात हाल्दै पोल्छ जस्तो ।
लेख्ने जमर्को गरी कापी-कलम लिएर दुई-तीन चोटि घोत्लिहेरेँ, केही फुर्दैन । कहाँबाट सुरु गर्ने अनि कहाँ अन्त्य गर्ने अन्योलले सताउन लागेको थियो । त्यसै बखत श्रीमती गनगन् गर्न थालिन् । “हैन, लेख्छु भनेर घोत्लेको तीनदिन भैसक्यो, केही लेख्नु हुन्न । लौ ! बरु यो नानी समाइदिनुहोस्, म खाना बनाँउछु । ” उनीले मभन्दा पहिले नै पढिसकेकी थिइन् ‘शरणार्थी’ अनि ‘ग्रेटफल्स्’ पनि । नानी समाउँदै मैँले भनेँ, ‘तिमीलाई म एउटा प्रश्न सोधौं ? यो उपन्यासको एक मुख्य पात्र जयबहादुरले किन विवाह गरेन ?’ उनी पनि छक्क परिन् ।
सुरुमै रामप्रसाद खनाल र उनको परिवारको दयनिय अवस्था र नेपाल प्रतिको प्रगाढ माया, श्रद्धा र गौरवले भरिपूर्ण अध्याय भित्र पसें । पहिलो अध्यायको पहिलो हरफ नै बडो शक्तिशाली लाग्यो । सम्पूर्ण उपन्यास नै बोले जस्तो भान भयो । उपन्यासको नाम आफैँ सारर्थक भएको ज्ञान भयो । उपन्यासकारको सरल प्रस्तुति, सरल भाषा, छोटा-छोटा वाक्यंश आदिले गर्दा कृति सबै स्तरका पाठकहरुले पढेर बुझ्न सक्ने खालको पाएँ । अझ यसमा धेरै दार्शनिक विश्लेषण, पट्यारलाग्दा विवरण र सम्वादहरु नभएका कारण पठनिय र रोचक पनि छ । सुरुमै भूमिकामा दान खालिङ्ज्युले उपन्यासका सबै पाटाहरुलाई केलाई-केलाई लेखिदिनु भएको हुँदा र उपन्यासकार स्वयमले उपन्यासको बनोट, पात्रहरुको परिचय, छनोट र स्रोतहरू सबै सबिस्तार लेखिदिनु भएको हुँदा पुरा नपढिकनै उपन्यास सबै बुझे जस्तो लाग्यो । त्यहाँ खुलाइएका स्रोतहरू मध्य तीनवटा बाहेक (तुराका नेपालीहरू, विगतका स्मृतिहरु र गङ्गा) अरू सबै पढिसकेको हुँदा पात्रहरु सबै चिनजान भित्रकै रहेछन्, झन् सजिलो भयो उनीहरूलाई पढ्न अनि बुझ्न । उपन्यास पढ्न सुरु गर्ने बित्तिकै मलाई एउटा घमण्डले सतायो । ‘ए ! यतिको त म पनि लेख्न सक्छु नि’, भन्ने सोच पलायो । तर जति पढ्ने क्रम बढ्दै गयो, त्यति अचम्म लाग्दै गयो । धराबासी त एक विशाल कम्प्युटर जस्तै लाग्न थाल्यो । विभिन्न लेखकहरुले भिन्ना-भिन्नै काल-खण्डमा एक-अर्का कृतिमा कुनै ताल-मेल र तादात्म्य नराखी लेखेर आफ्नो उद्देश्य पुरा गरी त्यतिकै बिल्लिबाठ पारेर छोडिदिएका पात्रहरुलाई टपक-टपक टिपेर ल्याई उनीहरूलाई भूमिका दिनुभएको छ । आफ्नो भूमिका पुरा गर्नका लागि उनीहरूलाई पूर्वाधारहरु तयार गर्दिनु भएको छ र सबै पात्रलाई ‘शरणार्थी’को कथा-वस्तुको मूलधारमा डोर्याउनु भएको छ । सायद यो मेरो पहिलो अनुभूति हो (पढाई हो) जहाँ पात्रहरु एउटा कृतिबाट जुरुक्क उठेर सोझै अर्को कृतिमा पस्छन् । कति ठाउँमा त पात्रहरु आफूलाई दिएको भूमिकाको घोर विरोध गर्दै लेखकसँग प्रतिवाद पनि गर्छन् । धराबासीजीले केही पात्रहरुलाई (जस्तै जयमाया, न्यासुरहरुलाई ) डोर्याउँदै अझ अर्को कृति ‘ग्रेटफल्स्’सम्म पुर्याउँनु भएको छ । यो एउटा नौलो लेखन प्रयोग जस्तो लाग्यो । रोचक पनि लाग्यो ।
आफ्नो देशको माटो छुँदा, त्यही पनि पितृभूमि नेपालको माटो छुँदा खुसीले छाती फुल्नु, माटोको सुगन्ध आउनु, लडिबडी गर्नु, माटो चाट्नु र आँखा रसाउँनु भनेको एकदम विशेष अनुभूति हुनु हो ।सबैलाई यस्तो अनुभूति हुँदैन । कुनै पनि चिज वा वस्तु जब आफूसङ्ग हुँदैन अथवा गुम्दछ तब मात्र त्यसको विशेष महत्त्व वा चाहना प्रकट हुन्छ । रामप्रसाद्ले पुस्तौंदेखि बर्मालाई आफ्नो देश ठानी रगत र पसिनाले सिन्चिए । त्यसको सुखानुभूति लिने बेलामा सारा सम्पति, घर-बार छोडेर नाङ्गेझार भई हिँड्नु पर्यो । तेसैले उनीमा नेपाल प्रति यति धेरै प्रेम जाग्नु स्वभाविक हो । यही अनुभूति नेपालमा भएका रैथाने मानिसले कदाचित अनुभव गर्न सक्दैनन् । किनभने उसले नेपाललाई गुमाएको छैन । एउटै काल खण्डमा उस्तै परिस्थितिबाट भएर गुँज्रदा पनि फरक-फरक व्यक्तिमा, व्यक्ति र उसको चेतना अनुसार यो अनुभूति फरक पर्दछ । सङ्गै आएको हरिले माटो जहाँको पनि उस्तै हुँदा पनि उनीहरू बर्माको नागरिक बन्न नसकेको प्रश्नले के बुझाउँछ भने जति रामप्रशाद भावनात्मक रूपमा नेपालप्रति गाँसिएका छन् त्यति हरि गाँसिएको छैन । नेपालमा शान्ति छ; नेपाल बाबु-बराजु जन्मेको ठाँऊ हो; नेपालबाट अब फेरि कहिल्यै भाग्नु नपर्ने जस्ता आदि-इत्यादि कुराहरू बाबु रामप्रसादको मुखबाट बारम्बार सुन्दा हरिलाई नेपाल एक परिलोक जस्तो, स्वर्ग जस्तो लाग्न स्वभाविक हो ।
भूटानमा पुस्तौंदेखि झाडी-जङ्गललाई फाँडेर हराभरा बनाई पसिनाको मूल फुटाएर सिन्चिएको माटोबाट त्यहाँको निरङ्कुश शाषकले गैर नागरिकको दर्जा दिएर देश छोड्न बाध्य बनाएपछि मेरा बुवाको हृदयमा जति घात भएको थियो त्यति मलाई भएन । मलाई अहिले आफ्नो मातृभूमि भूटानप्रति जति श्रद्धा छ त्यति मेरा छोरीहरुलाई छैन, कारण उनीहरूले भूटानको माटोलाई छुन, सुँघ्न र खेलाउन पाएनन् । त्यहाँको चौतारी-भन्ज्याङ्गसङ्ग मेरो जति आत्मियता छ त्यति उनीहरूमा छैन किनभने तिनीहरूको स्पर्श पाएनन् । यस्तै परिस्थिति र अनुभूतिले शरणार्थी शब्द बोल्दछ र व्यक्ति व्यक्ति पिच्छे शरणार्थी शब्दको गहनता फरक पर्दछ । उपन्यासमा मूल पात्र जयमायाले बर्माको जन्मभूमिबाट उखेलिएर विस्थापित भई शरणार्थी हुनुको चरम पीडा भोगेकी छन् । उनले जसरी बर्मालाई आफ्नो देश भन्न सकिनन्, त्यसरी नै भूटानलाई अनि नेपालालाई पनि आफ्नो देश भन्न सकिनन् । जयमाया त बर्माबाट विस्थापित भएर ज्यानलाई बचाउँने क्रममा र आफ्नो हृदयको राजा जयबहादुरलाई प्राप्त गर्ने उत्कट चाहना लिएर बग्दै जाँदा भूटान भूमिमा पुगेकी हुन्, तर ईस्वी सम्बत् १६१६ तिर गोरखाका राजा राम शाह र भूटानका जाब्ड्रुङ्ग दुवै पक्षबाट, ताम्रपत्रमा हस्ताक्षर गरी ससम्मान भूटान लागिएका हिमालका सन्तानहरु पनि शरणार्थी बन्न पुगेका छन् ।
रामप्रसाद खनाल र जयमाया-जयबहादुर आफ्नो देश नेपाल नै हो, अब नेपाल मात्र एक यस्तो ठाउँ हो जहाँबाट फेरि कहिल्यै देश छोडेर भाग्नु पर्दैन, शरणार्थी बन्नु पर्दैन र उनीहरूको एक मात्र लक्ष्य नेपाल हो; नेपाल प्रवेश गर्दा उनीहरूको सम्पूर्ण समस्याको समाधान हुन्छ भन्ने विश्वास लिएर हिँडेका छन् भने म लगायत सम्पूर्ण भूटानी शरणार्थीहरु भूटान नै मेरो देश हो, मेरा सम्पूर्ण अधिकारहरू पुनर्बहाली गरी एक दिन अवश्य भूटान फर्किनेछु भन्ने सङ्कल्प बोकेर शरणार्थी जीवनको सुरुवात गरेका थियौँ ।
पूर्वी-एसिया महाद्विप भरी नेपालीहरूको दुर्दशा यस्तै नाजुक रहेको कुरा र सम्पूर्ण नेपाली जातिहरु विविध कारणले प्रवासमा छरिएर रहेता पनि, जति नै प्रगति गरे ता पनि केवल नेपाल उनीहरूको सुरक्षा-स्थल हो, मातृभूमि हो, देश हो र सबैले नेपाल प्रवेश गरेपछि मात्रै यस्ता समस्याहरूको समाधान हुन्छ भन्ने चेतना लेखक लिलबहादुर छेत्री र ईन्द्रबहादुर राईले उनीहरू स्वयम पात्र भएर अन्य मूल पात्रहरुसँग सम्बाद गरी हामी पाठक बिच अर्जी गरेका छन् ।
यस उपन्यासमा दु:ख-कष्टहरु सङ्गै निस्स्वार्थ प्रेम र त्यागको अनुपम नमूना पनि छ । जयमाया, बार्था र जयबहादुरबिच त्रिकोणात्मक प्रेमको सन्जाल बनेको छ तर प्रेमिल तरङ्गहरु भने कति खेर त्रिकोणको कुन सतहमा कुन दिशातिर बहन्छ भन्ने कुरा समय र परिस्थिति सङ्गै तल-माथि भएको देखिन्छ । यो त्रिकोणमा बेला-बेला धक्का लगाउँने कार्य अर्का पात्र चन्द्रप्रकाशले गरेका छन् तर उनको प्रेममा त्यति धेरै घनत्व देखिएको छैन । जयमायाले कलिलो उमेरमै बर्मा छोडेदेखि लिएर खुदुनाबारीको भूटानी शरणार्थी शिविरसम्म नै उसको जीवनको उत्तरार्धका दिनहरुसम्म एकदम निस्स्वार्थ भावले जयबहादुरलाई प्रेम गरेकी छ । जयबहादुर पनि बेला-बेला दोधारमा देखिएता पनि आफ्नो सम्पूर्ण जीवनभरि जयमायालाई नै कुरेर उच्चकोटिको त्यागको नमूना बनेका छन् । सामाजिक रूपमा बार्थालाई नै श्रीमती स्विकारेर भूटानको साम्चीमा घरायासी जीवन व्यतित गरेका छन् तर हृदयले, मनले जयमायालाई नै चाहेका छन् भन्ने कुरो चन्द्रप्रकाशको प्रवेशपछि स्पष्ट हुन्छ । अहिलेको अत्याधुनिक समयमा हरेक घटनाहरू एकदम द्रुत गतिमा घट्छन् । झन् युवाहरुमा यौवन सम्बन्धी मामिलामा सेकेण्ड भरमा शारीरिक सम्बन्धमा पुग्छन तर यो शरणार्थी भित्र कस्ता कस्ता अनकण्टार अवस्थामा पनि उनीहरू शारीरिक रूपमा नजिकिएको देखिएको छैन । यौवन मानिसको जीवनको एक सबल र अपरिहार्य पाटो हो भन्ने जान्दा-जान्दै पनि यस विषयलाई यहाँ उठान गर्न जरुरत लाग्छ मलाई । उनीहरूले आफ्नो शारीरिक तृष्णालाई संयमले जिते कि ? आखिर पात्रहरु न हुन्, लेखकलाई पत्तै नदिई शारीरिक तृष्णाका तृप्तीहरु लिए कि भन्ने कुरामा कुनै अड्कलबाजी गर्न त्यति उपयुक्त नहोला । तर चन्द्रप्रकाश भने यौवन मामिलामा एकदम कम्जोर थिए भन्ने कुरा स्पष्ट उल्लेख छ ।
आयामेली साहित्य लेखनका कान्छा प्रबर्तकहरु ईन्द्रबहादुर राई, ईश्वरबल्लभ बराल र बैरागी काँईला द्वारा प्रतिपादित तेस्रो आयमबाट निखारिएर निस्केको अर्को विधा हो ‘लीला-लेखन’ । यस लीला-लेखनका प्रवर्तक ईन्द्रबहादुर राई हुन् । मलाई याद छ । सन् २००१ तिर हुनुपर्छ । म भद्रपुरको मेची बहुमुखी क्याम्पसमा विज्ञान विषय लिएर वि०एस्सी० गर्दै थिँए । त्यसताका श्री रत्नमणी नेपाल केमेस्ट्रीको ल्याब असिस्ट्यान्ट हुनुहुन्थ्यो । वहाँले एक दिन भाइहरुसँग कुरा गर्नुछ भनी चौरीमा हामी दुई-चार जनालाई जम्मा गरी यही लीला-लेखन बारे केही ज्ञान दिनु भएको थियो । पछि धराबासीजी द्वारा लेखिएको पुस्तक ‘लील-लेखन’ पढ्ने मौका मिलेको थियो ।
यस ब्रम्हाण्डमा जति पनि घटनाहरू घट्छन् सबै पूर्व निर्धारित हुन् । दोहोरिएर घट्छन् । हामीले कुनै कुरो पूर्ण रूपमा जान्दैनौं । सबै लीला हो, भ्रम हो । हामी सबै कसैद्वारा सन्चालित छौँ भन्ने कुरामा यस शरणार्थीका पात्रहरु आफैँ सचेत छन् । उनीहरू कसैद्वारा लेखिइरहेका छन् भन्ने कुरामा ज्ञात छन् । यो नेपाली साहित्य लेखनको पछिल्ला दिनहरूमा कृष्ण धराबासी नै यो लीला-लेखनका मुख्य योद्धा हुन् । यही लीला-लेखनका दर्शनले थिचिएर यस उपन्यासका कति पात्रहरु ग्रस्त छन् । प्राय अनिश्चितता बोल्छन् उनीहरू । दोधारहरु बोल्छन् । सायद यही लीला-लेखनको भारले थिचिएर होला जयबहादुरले विवाह गर्न नसकेका । एक ठाउँमा जयमाया भन्छिन्, “उनका कुरा मलाई दिग्दार लाग्दा खालका हुन्थे । तर किनकिन म जयलाई कुनै ज्ञानी जस्तो देख्थें । उनका बोलीमा कुनै गहिरो अर्थ र ध्वनी भए जस्तो लाग्थ्यो ।”
यसरी नै धर्मे भुजेल र गुमाने पनि लेखक लिलबहादुर छेत्रीसँग असहमत भएर प्रतिवाद गर्न पुग्छन् । मालतिलाई अनुचित अन्त्य गरेको आरोप लगाउँछन् । धर्मे भुजेललाई लिलबहादुर छेत्रीले बिस वर्ष अघि नै नेपाल जानु भनी लेखेका तर अहिले सम्म यतै भारतमै अल्मल्लिरहेको गुनासो गर्छन् छेत्री सर । उता न्यासुर, उनी र ईन्द्रबहादुर राई दुवै जना धराबासीद्वारा लेखिइरहेको कुरो बताउँछन् । । यही ढङ्गले शरणार्थीको अन्तिम भाग तिर पेलेको छ । प्राय जसो पात्रहरु लीला-लेखनको दर्शनलाई प्रस्तुत गर्छन् र यसैले उपन्यासलाई रोचक , जीवन्त र विशाल बनाएको छ । एउटा अद्वितीय कृति र प्रयोग जन्मेको छ । यस लीला-लेखन विषयलाई अझ तिखार्दै धराबासीजी नयाँ कृति ‘लीला-बोध’ लिएर बजारमा आइसक्नु भएको छ । लीला-लेखनका विधि, नियमहरू र अन्य ज्ञानले भरिपूर्ण ‘लीला-बोध’ पढिसकेपछि सायद यहाँ मैँले लेखेका कति कुराहरू गलत साबित हुनसक्छन्, ती सबै मेरा अल्प-ज्ञानका कारण हुनेछन् । अहिले नै क्षमाप्रार्थी छु ।
यस्तै नयाँ नयाँ ‘वादहरु’ वा विधाहरु/प्रयोगहरु दिनानुदिन लेखकहरुले पस्किरहेका छन् । ती मध्ये केही मैँले सुनेकाहरु हुन्:-
१) डेन्जोम साम्पाङ राईद्वारा प्रतिपादित ‘स्विकारोक्ति’
२) देश सुब्बाद्वारा प्रतिपादित ‘भयवाद’
३) (बैरागी काँईला/ राजा पुनियानी) ?? द्वारा प्रतिपादित (नेपाली साहित्यमा) ‘हस्तक्षेप लेखन’
यी विषयहरूमा मेरो कुनै विषयगत ज्ञान र अध्ययन नभएको हुँदा यस बारे म केही बकबास लेख्न सक्दिन ।
अन्तमा यो उपन्यास ‘शरणार्थी’ म शरणार्थीको कथा होइन भन्दा-भन्दै पनि, जयमाया र उनका पिता शिवजित राईले बर्मा छोड्ने बेलामा भएको सम्बादले, ती घटनाक्रमले र उनीहरूले रगत र पसिनाले सिन्चिएको ठाउँको वर्णन गर्दा म मेरै दैफाममा पुगेको छु । यदि मेरा बुवाले यो शरणार्थी पढ्नु हो भने उनकै चिराङ्ग पुग्ने थिए होला । पोका-पन्तरा कस्दा मेरी आमाले आदिसरो सामानहरू फालेको याद आयो । रामप्रसाद खनालको परिवार काँकढभिट्टाको बजारमा बिस्कुन झैँ फिँजिइँदा मेरै परिवार काँकढभिट्टाको सडक किनारमा बसी किक्लिक किक्लिक सुख्खा चिउरा निलेको याद आयो । यो पुस्तक पढिन्जेल सन् १९९० देखि सन् १९९२ सम्मको ; दैफाम भूटान देखि माईधार हुँदै बेल्डाँगीसम्मको याद आयो । यो मेरै उपन्यास, मेरै कथा रहेछ भनी स्वीकार गरेँ ।
पढ्ने क्रममा म स्वयम धने, धर्मे, न्यासुर, जयमाया, लिलबहादुर छेत्रीहरु सङ्गै साक्षात्कार भएर पात्रको भूमिका निर्वाह गरेझैं अनुभूति भयो । म आफैँ उपन्यास भित्र कतै बिलाए झैँ भयो ।