मगर जाति र सांस्कृतिक पक्ष

पशुपति तिम्सिना
अमेरिका

भूटानी नेपाली समुदायको भाषिक र सांस्कृतिक पक्षलाई हेर्ने हो भने एकतामा अनेकता पाइन्छ । नेपाली समुदाय यस दृष्टिकोणमा धेरै समृद्धशाली छ । कुनै पनि समुदायभित्र यस्तो विविधता पाइनु गौरवशाली हुन्छ । “मगर” त्यही विविध जनजातिभित्रको एक जाति हो । यस जातिको आफ्नै भाषा, भूषा र सांस्कृतिक पक्ष छ । त्यसैले यो जाति आफैंमा समृद्ध छ । भाषावैज्ञानिक माइकल नूनन्का अनुसार मगर जातिको पूख्र्यौली भोट–तिब्बतीसँग जोडिन्छ । भोट–तिब्बती परिवारका बौद्धी र हिमाली परिवार मध्ये मगर जाति हिमाली परिवारमा पर्दछ । यस परिवारमा पनि नेवारी, खाम मगर, हायु–चेपाङ र किराँती परिवार पर्दछन् । सम्पूर्ण मगर जाति खाम परिवारभित्रै पर्दछन् । भौगोलिक रूपमा मगर जातिमा स्याङ्जाली र तनहुँली खेमा भए पनि सांस्कृतिक पक्षमा भने लगभग समानता पाइन्छ । मगर जातिका अग्रज सरमान समालका अनुसार भूटानका मगर जातिको उद्गम स्थल विशेषतः नेपालको स्याङजा क्षेत्र पर्दछ । भाषिक र रहन सहनका हिसाबमा भूटानका मगरहरू स्याङजाका मगरहरूसँग नै बढी मिल्ने गर्दछन् । मगरहरूको भौगोलिक आधारमा ३ क्षेत्रीय भाषा उल्लेख भएको पाइन्छ । मगरकुरा, खामकुरा र कैले । तर भूटानका मगर जातिले भने एउटै भाषा “मगरकुरा” बोल्ने गर्दछन् । मगर जातिको लिपि “अखा लिपि” भनिए पनि भूटानभित्रका मगर जातिले कहिल्यै पनि यो लिपिको प्रयोग गरेको पाइँदैन । तर नेपालस्थित शरणार्थी शिविरमा भूटानीहरू बस्न थाले पछि भने माध्यमिक तहसम्म अखा लिपि पठन पाठन गरेको पाइन्छ । मगर जातिको साहित्य अथवा लिखत पनि भूटानमा भेटिंदैन । लेख्नु पर्दा देवनागरी लिपिनै प्रयोग गरिएको पाइएको छ । यहाँ भाषिकता भन्दा पनि सांस्कृतिक पक्षलाई उजागर गरिएको छ ।

मगर जाति मझौले कदका, डोलो अनुहार भएका, कालो कपाल भएका, दह्रिलो बनोटका हुन्छन् । उनीहरू शान्त, मिजासिला, दयालु, सोझा, बहादुर र साँचो मनका हुन्छन् । मगर जातिमा विविध थर हुन्छन् । सारू, समाल, लायो, पुलामी, माप्छान्, रैका, फेवाली, खपाङ्गी, दर्लामी, आले, बुढाथोकी, राना, थापा, पून, आदि थरहरू मगर जातिमा पाइन्छन् । भनिएको छ मगर जातिमा ७०० थर छन् । परम्परागत मगर जातिको नाच सोरठी, घान्टु, झ्याउरे, दोहोरी, रोदी, काउरा चुट्का, सलैजो, आदि भए पनि भूटानका मगर जातिमा झ्याउरे र दोहोरी बाहेक अन्य नाच प्रयोग भएको पाइँदैन । मगर जातिको धर्म उद्गमताको हिसाबले प्राकृतिक धर्म हो । घाम, पानी, पितृ पूजा, नाग नागेनी, सिमे भूमे, भूत, प्रेत, आगो, आदिको पूजा गर्ने चलन प्राकृतिक धर्ममा पर्दछ । पछि आएर, उत्तर नेपालका मगरहरूले बौद्ध धर्मावलम्वीसँगको तारतम्यतामा बौद्ध धर्म

अवलम्बन गरेको र दक्षिण भेगका मगरहरू संस्कृतिकरण भई हिन्दू धर्म मान्न थालेको इतिहास पाइन्छ । भूटानभित्रका अधिकांश मगरहरूका पूर्खा पनि हिन्दू अनुयायीभित्र कै भएकाले होला हिन्दू धर्म नै मान्ने गरेको पाइन्छ । शरणार्थी भएर नेपाल बस्दा, त्यहाँका मगरहरूले बौद्धधर्म मानेको थाहा पाएर बौद्धधर्म अवलम्बन गरेको पाइन्छ । त्यसो त परिवर्तित समयसँगै ईसाइ धर्म, मानव धर्म, आदि मान्ने मगरहरू पनि भूटानी समुदायमा पाइन्छन् । तथापि यस प्रकासनमा भने भूटानभित्रको मगरहरूको सांस्कृतिक पक्षलाई उजागर गर्ने उद्देश्य भएकाले हिन्दू धर्म सम्बन्धित मगरहरूको सांस्कृतिकतालाई लिइएको छ । आगामि प्रकासनहरूमा बौद्धधर्म सम्बन्धित मगरहरूको सांस्कृतिकतालाई पनि पक्कै प्रकासन गरिने छ ।

मगर जातिको परम्परागत व्यवसाय कृषि हो । गाइपालन, सिकर्मी–डकर्मी, शिकार र माछा मार्ने व्यवसाय पनि मगर जातिले गर्ने गर्दछन् । तर भूटानी मगर जातिको हकमा कृषि, पशुपालन, सिकर्मी र डकर्मी जस्ता व्यवसाय मात्र गर्दै आएका छन् । त्यसो त शिक्षाको विकाससँगै डाक्टर, इन्जिनियर, सरकारी जागिर, शिक्षण, सेना, राजनीति, पत्रकारिता र विकासका कार्यक्रमहरूमा प्रशस्तै छन् । यो जातिका मानिसहरू विशेषतः परिवारका सदस्यहरू एकै घरमा बस्ने गर्दछन् । तर विवाह पछि, कतिपय छुट्टिएर आफैं गरि खाने पनि प्रशस्तै हुन्छन् । अन्य जातिको भन्दा यस जातिमा पाइने पृथकता भनेको मामा–भान्जाको सम्बन्ध हो । भान्जालाई यस जातिमा छोरी दिने चलन छ । त्यसैले यस जातिमा मामा चेली, फूपु चेलाको लहरो अधिक बलियो हुन्छ । यस जातिमा जुवाइँलाई “भान्जा” भन्ने चलन छ किन भने आफ्ना छोरीहरूको पहिलो हकदार भनेको नै भान्जो हो । भान्जाले विवाह नगरेर अथवा अन्यसँग मन परापर गरेर चोरी विवाह गर्ने पनि चलन छ । मगर जातिको जन्मदेखि मृत्यु पर्यान्तका विविध सांस्कृतिक पक्षका बारेमा आज चर्चा गर्ने आजको लक्ष्य छ । यो मगर जातिको सांस्कृतिक पक्ष सम्बन्धि लेख, जर्जियाको एट्लान्टास्थित साउदन प्लेस आवासका ७६ वर्षीय चन्द्र बहादुर मगरले दिएको जानकारीका आधारमा तयार पारिएको छ ।

कुनै पनि मगर परिवारमा बच्चा जन्मेको क्षणलाई उल्लासताका रूपमा लिइन्छ । बच्चा जन्मिएको समयलाई सूतक भनिन्छ । सूतक ३ दिनदेखि ७ सम्मको रहन्छ । कसै कसैले ११ दिनसम्म पनि लम्ब्याउँछन् । बच्चा जन्मेको ६ दिनमा छैटी गरिन्छ । यसलाई छैटौं, छैटुङ अथवा छैटौँ पनि भनिन्छ । यस दिनमा भाविले बच्चाको भाग्य लेखन कार्य गर्छन् भन्ने विश्वासमा उत्सव मनाउने काम गरिएको भनिन्छ । यस दिन विभिन्न नाचगान गरेर रातभर जागै बस्तछन् ।

रातभर नाच्ने गाउनेलाई बिहान भए पछि नाङलामा चामल, पैसा, खानेकुरा, रक्सी आदि राखिदिने चलन छ । ३ दिन अथवा ७ दिन अथवा ११ दिनमा उक्त बच्चाको नाम राख्ने गरिन्छ । यसलाई न्वारान भनिन्छ । न्वारानका दिन, भान्जा अथवा जुवाइँले लोहोटामा गहुँत, फूल, चामल र रूपियाँ पैसा हालेर मानिल्याएका पूरोहित अथवा पण्डितका घर जान्छन् । पूरोहित अथवा पण्डितले गायत्री मन्त्रले उक्त गहुँत मन्त्रिने काम गर्दछन् । बच्चा जन्मिएको समय सोधेर, तिथि, नक्षत्र पहिल्याइ, नाम जुराउने काम पनि गर्दछन् । यसरी पूरोहित अथवा पण्डितले मन्त्रिएको गहुँत लगेर सूतक लागेको घरमा छर्किएर चोख्याउने गर्दछन् । न्वारान्का दिन घर रातो माटो र गोबरले लिप पोत गरी चोख्याएको हुन्छ । आँगन, सिकुवा सबै बडारकुँडार गरिएको हुन्छ । घरमा गहुँत छर्किए पछि, सम्पूर्ण सूतक लागेका सन्तानलाई पनि खान दिइन्छ । नयाँ जन्मिएको बच्चालाई आँगनमा गोबरको कुण्ड बनाइ दूधको अर्घ दिई, त्यस कुण्डमा कुल्चाइन्छ । यसलाई सूर्यको दर्शन गराएको भनिन्छ । न्वारान्मा चेलीबेटी, कूलकुटुम्ब, नातागोता, इष्टमित्र र छरछिमेकीहरूलाई निमन्त्रणा गरिएको हुन्छ । न्वारानमा आउँदा निम्तारूले चामल, पैसा, सक्नेले कुखुरा, जाँड, रक्सी, आदि ल्याउने गर्दछन् । समयको परिवर्तनसँगै आज भोलि बच्चालाई खेलाउने सामान, लुगा फाटा पनि दिइन्छ । चलन अनुसार सुत्केरीले महिना दिनमा मात्र पानी छुने गर्दछन् । यो कडी नै चाहिँ होइन, आवश्यकता अनुसार अगाडिनै पनि पानी छुन भने सक्तछन् ।
बच्चा ६ महिनाको भएपछि भात खुवाउने चलन छ । यसलाई पास्नी अथवा “ज्याट् खुलाइ” भनिन्छ । यस दिन बच्चालाई सून पानीमा नुहाएर नयाँ लुगा लगाइ दिने गरिन्छ । त्यसपछि चाँदिका सिक्काले भात खुवाउने चलन छ । कसैकसैले कुथुर्का नामको चराको टाउकाले पनि भात खुवाउने गर्दछन् । यसरी भात खुवाउने काम सबै भन्दा पाको उमेर भएका बाट सुरू गरिन्छ । भात खुवाए पछि पनि पाको उमेर भएकाले बच्चा र दाल चामलको पोको पिठिउँमा बोकी, जोर लौरो टेकेर “परदेश डुलाएको” भन्दै घर डुलाउने चलन छ । यसो गर्नाले बच्चाको आयु लामो हुन्छ भन्ने मान्यता छ । यसरी डुलेर आए पछि दूध अथवा दहीको सगुन खुवाउने चलन छ । बेलुकी भए पछि परदेशका लागि भनेर पोकामा राखि दिउँसो बच्चासँगै बोकीएको दाल चामलको खिच्चडी पकाएर बच्चालाई खुवाउने गरिन्छ । कतिपय घरमा पास्नीको दिनमा पनि नाचगान गरेर खुबै रमाइलो गर्दछन् ।

परिवारमा जन्मिएको बच्चा छोरा भए ३ देखि ५ वर्षभित्रमा कपाल काटिदिने चलन छ । दोस्रो सन्तान छोरी भए ३ अथवा ४ वर्षमा पनि काट्न मिल्छ तर दोस्रो सन्तान छोरा भए, पहिलोको कपाल काट्न ५ वर्षको भइन्जेल पर्खनै पर्दछ । कपाल काट्दा “आमा कि मामाले” भन्ने चलन छ । आमाले काटिदिने भए झुक्याएर अथवा चोरेर काटिदिनु पर्दछ भने मामाले काटिदिंदा विधिवतरूपमा काटिदिने चलन छ । पहिलो चोटी केस काट्ने विधिलाई छेवर भनिन्छ । छेवरको केस काट्दा दाम्लाले घाँटीमा बाँधी कपाल काटिदिने चलन छ । कपाल काट्दा टुप्पी राखेर काट्ने गरिन्छ । कपाल काटि सकेपछि मामाले भान्जालाई टोपी लगाइदिने गर्दछन् । यस दिनलाई पनि उत्सवका रूपमा नै मनाइन्छ । कसै कसैको घरमा युवा तन्नेरीहरू रातको समयमा नाच गान गरेर खुबै रामाउने गर्दछन् । चेली बेटी, आफन्त, कूल कुटुम्ब, छरछिमेकीलाई गच्छे अनुसार निम्त्याइन्छ । सेलरोटी अथवा बाबरका साथमा मीठो मसिनोको बन्दोबस्त मिलाइएको हुन्छ । सबैलाई खान पान गराइन्छ, गरिन्छ । छोरी जातिको छेवर गरिंदैन । छोरी चेलीलाई शुभ दिन ठह¥याएर गुन्यु चोली र मजेत्रो दिइन्छ ।

छोरा छोरी वयस्क भएपछि विवाहको कुरा आउँछ । विवाह चोरी र मागी गरी दुई किसिमले गरिन्छ । मागी विवाह हिन्दू धर्मको विधि अनुसार नै गरिन्छ । यस बारेमा आगामि प्रकासनमा प्रस्तुत गरिने छ । चोरी विवाहमा विवाह गरिने केटीलाई केटाले भगाएर लगेको हुन्छ । हुन त चोरी भनिए पनि घरायसी सल्लाहबाटै भगाइएको हुन्छ । आर्थिक अवस्था अनुसार चोरी विवाह अथवा मागी विवाहको निर्णय गरिन्छ । खर्च धान्न नसके चोरेर लैजानु भनेर केटीका बाबु आमाले भने पछि केटी राजु गराए पछि मात्र भगाएर लगिन्छ । परम्परागत रूपमा भान्जाले छोरी विवाह गर्ने चलन छ । केटाले आफ्नो घर लगेर सिंदुर पोते गर्दछन् । यसरी सिंदुर पोते गरेको भोलिपल्टै चोरको स्वर फर्काउने चलन छ । यदि भोलिपल्टै नआए केटी पक्षकाले छोरी खोज्ने चलन छ । जब जुवाइँ रीत फर्काउन आउँछ, त्यस समयमा जति ढिलो रीत फर्काइएको छ, त्यति धेरै छोरी खोजेको खर्च आदि भन्दै डाँड्ने चलन छ । यसरी डाँड्दा, चामल, सुँगुर, खसी, कुखुरा, जाँड, रक्सी र पेरूङ्गामा तोरीको साग, दूना टपरी गाँस्ने पातको मूठो, सिन्का, माछा, सिद्रा, मर्चा, सेलरोटी सहित तिर्ने चलन छ । पेरूङ्गो बाँसको चोयाले बनेको हुन्छ । यी सामानहरू विवाहको अघिल्लो दिन नै बेहुलीको घर ल्याइन्छ । यसलाई ढक बोक्नु भनिन्छ । विवाहको तिथिमिति, र रीत बुझाउने दिनमा नै तोकिएको हुन्छ । रित बुझाउने दिन मावलीका लागि छुट्टै एक बोलत रक्सी, एउटा चल्ला अथवा भाले र सम्पूर्ण चीज बिज राखिन्छ ।

विवाहको दिन बेहुली पनि बेहुलासँगै बेहुली घर आउने चलन छ । यसलाई सिंदरको धर्को र जन्तीको लर्को भनिन्छ । बेहुला र बेहुलीलाई परम्परागत लुगामा सिंगारिन्छ । बेहुलाले दौरा सुरूवाल, फेटा, पछ्यौरा लगाउने र तरवार भिर्ने चलन छ । बेहुलीले साडी, चौबन्दी चोलो, मजेत्रो, र सेतो÷रातो मिलाएर घुम्टो, चुरा, पोते, आदि लगाइएको हुन्छ । भए घोडामा नभए हिँडेरै जन्ति जाने चलन छ । जन्तिसँग नौमती बाजा बजाइन्छ । नौमती बाजामा नरसिङ्गा दुईवटा, सहनाइ दुईवटा, दमाहा, बाउँतल, ढोलक, झ्याम्टा र ट्याम्को पर्दछन् । यी बाजा दमाइ जातिका मानिसले मात्र बजाउने चलन छ । नर्सिङ्गा फुकेका बेला गच्छे अनुसारको नाल बन्दुक पड्काइन्छ । देउरालीमा धजापताका चढाइन्छ । जन्तिले बन्दुक लगेको भए, घर पक्षकाले पनि बन्दुक लिएर बाटो छेक्ने चलन छ र बेहुलाबाट पैसा डाँड्ने चलन छ । जन्ति बेहुली घर पुग्ने बेलामा भत्खौरो पठाउने चलन छ । भत्खउरो बेहुलाको आगमनको सूचना हो । भत्खउरोको कुरा गर्दा यो बढा रमाइलो विधि पनि छ । जब भत्खउरो बेहुली घर पुग्दछन् नाना भाँतीका मालाहरू लगाइदिने चलन छ । कसैलाई पातको, कसैलाई जुत्ताको, कसैलाई फलफूल र सागपातको लगाइन्छ । कसैकसैलाई त खोर्सानीको धुवाँ पनि लगाइदिने चलन छ । कसैकसैलाई भत्खौरो बसाउने गुन्द्री अथवा पिरामुनि तोरी विछ्याएर बस्ता लड्ने बनाइदिने चलन छ । जे गर्दा ठट्टयौली र मजाकिलो क्षण हुन्छ, त्यसै गरिन्छ । जन्ति बेहुली घर पुगे पछि जन्ति पर्छने चलन छ । त्यसपछि सोझै बेहुला बेहुलीलाई भतेरमा लैजाने चलन छ । भतेरमा एकातिर खसीको र अर्कातिर सुँगुरको परिकार पकाइन्छ । बेहुला बेहुलीलाई जोर भाग दिईने गरिन्छ ।

भतेर सकेर माइती मावली सबै मिलेर टीका लगाइदिने चलन छ । टीका लगाइ सके पछि दूधौली–बिसौली भनेर जुवाइँ छोरीले नै आमालाई दश धारा दूधको भारा काटेको भन्दै सौगात राखेर ढोग्ने चलन छ । टीका लगाएर दूधौली बिसौली गरे पछि विवाह सकिन्छ । कसै कसैले रातै राख्तछन् भने कसैले तुरून्तै बेहुला बेहुली अन्माउँछन् ।

बेहुली घरबाट फर्किँदा बाटामा पर्ने खोला अथवा खोल्सीमा माहुर चढाउने चलन छ । बेहुलाको घर पुगेर चेलीवेटीले ढोकामा कपडाले ढाकेर भाग माग्ने गर्दछन् । जब चेलीहरूले भाग पाउँछन् तबमात्र ढोका छोडिदिन्छन् । त्यसपछि बेहुलीलाई अघि लगाएर बेहुलो भित्र पस्तछन् । यसलाई बेहुली भित्र्याउने भनिन्छ । बेहुली भित्रिएपछि सासु बुहारीले पाथी भर्ने गर्दछन् । यसरी पाथी भर्दा धान भर्ने गरिन्छ । पैसा पनि धानमा राखिएको हुन्छ । त्यो पैसा कसले छिटो भेट्ने भन्ने हुन्छ । जसले भेटे पनि बुहारीलाई नै दिने चलन छ ।

(सागल रेडियो भूटानी आवाज अन्तर्गत “समाज र संस्कृति” कार्यक्रममा १५/०१/२०१० मा प्रशारित)

स्रोत:
The Hayu Verbs: A Thesis submitted by Pashupati Timsina Sharma to the Central
Department of Linguistics, Tribhuvan University, Kirtipur, Nepal, 2006
“Magars” @ ukmagarassociation.mht
Sino-Tibetan languages, From Wikipedia, the free encyclopedia
www.magar.org
Magar Association Hongkong-About Magars

लेखकको जन्मः २१/०१/ २०३१
जन्म ठेगानाः बडहरे गाउँ, सेम्जोङ्ग ब्लक, चिराङ, भूटान
कृति लेखन मितिः सन् ०१/१३/२०१०

Tags: Bhutanese Literature Culture Magar culture Magars of Bhutan Pashupati Timsina Sagal Radio Bhutani Aawaj