संमोहन चर्चा

भक्त घिमिरे

पूर्वीय संस्कृति मान्ने क्षेत्रहरुमा प्रचलित संमोहन शब्दलाई पश्चिमीहरु ‘हिप्नोटिजम्’ भन्दछन् । अठारौं शताब्दिमा अष्ट्रियाका वैद्य फ्राञ्ज एण्टन मेस्मरले मनोरोग उपचारका लागि संमोहन-विधि आविष्कार गरेको बताइन्छ । मानसिक रोगको उपचारका लागि अचुक उपायका रूपमा स्थापित भइसकेको यो विधिलाई १९ औं शताब्दिमा फ्रान्सका अर्का वैद्य जीन्मार्टिन चार्कोटले अझै विकसित गरे । चार्कोटले प्रारम्भमा यो विधिलाई स्त्रीहरुको मिरगी रोग निको पार्न प्रयोग गरेका थिए । चार्कोटको यही उपचारविधिबाट प्रभावित भएर सिग्मण्ड फ्रायडले मानव-मनोविश्लेषण केन्द्रित लेखनको अभियान नै चलाए । साहित्यमा आज उनको लेखनलाई ‘फ्रायडवाद’ को नामले चिन्ने गरिएको छ ।

तर, संमोहनको विधि पश्चिमी चिकित्सा शास्त्री र वैज्ञानिकहरुले पत्तो लगाएको सत्य होइन । जेसुकै नयाँ कुराको आविष्कार पश्चिमी मुलुकहरुबाट मात्र सम्भव छ भन्ने पलायित सोचको परिणतिमात्र हो यो कुरा । किनभने आजभन्दा हजारवर्ष पहिलेदेखि नै पूर्वमा संमोहनको अभ्यास भइरहेको थियो ।
तिब्बतमा बोन्पो र बौद्धहरुले १५ सय वर्षदेखि यही संमोहनको विधि अँगालेर अवतारवादको अवधारणा विकसित गराएका थिए । तान्त्रिक र वैदिकहरुले पनि यही विधि अपनाएर पुनर्जन्मलाई सकारेका छन् ।

बोन्पोहरुले गर्ने संमोहनको विधिलाई ‘जोङ्चेन’ भनिएको छ । बोन्पोहरु यसलाई संसारका दुःखबाट निवृत हुन गरिएको योगिक क्रियाको रूपमा बुझ्दछन् । यो अभ्यासमा उनीहरु एकाग्र ध्यान, विषयहरुबाट चित्तनिवृत्ति, स्वप्नमय निर्देशनको परिकल्पना अथवा वस्तुनिष्ठ दृश्यावलोकनलाई माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्दछन् । बोन्पो र बौद्ध संस्कृतिको समायोजनबाट विकसित नयाँ परम्परालाई उनीहरुले अवतारवादको रूपमा अँगालेका हुन् । केही अनुसन्धानले यतिसम्म देखाएका छन् कि बोन्पो मिश्रित बौद्ध योगीहरुले आफ्नो जीवनको विगत पत्तो लगाउन संमोहनको विधि अपनाएर पूर्वजन्ममा आफू कहाँ थिएँ, के –कस्तो थिएँ भन्नेसम्म प्रतिविम्बित गर्दछन् ।

उनीहरुले निश्चित व्यक्तिलाई विशेषरूपमा बाल्यकालदेखि नै यस्तो विधिको अभ्यास गराउने गरेका पनि अनुसन्धाताहरुको दाबी छ । निद्राको सुसुप्त अवस्थामा पैतालालाई प्रयोग गरेर विगतको स्मरणमा डुब्न सकिने अनुसन्धाताहरुले औंल्याएका छन् । जस्तो कि पैताला अत्यधिक चिसो बनाएर सुतेको खण्डमा हिउँमा टेकेको अथवा शितमा भेजेको सपना देखिने; पैतालामा अत्यधिक तातो दिएर सुतेको खण्डमा आगोमा दौडिएको, डढेलो लागेको सपना देखिने आदि ।

यस्तै सपनाहरुको माध्यमबाट अभ्यस्त हुँदै मानिस निरन्तर संमोहनको क्रियामा गएपछि कुनै विन्दुमा सपना नै भौतिक-सत्यझैं लाग्न थाल्दछ । यही विधिको अभ्यास गरेर तिब्बती बौद्ध लामाहरुले अवतारको परिकल्पना गरेका बताइन्छ । संमोहनविधिका विशेषज्ञहरुको दाबी अनुसार निद्राको सपना, सुसुप्तिको कल्पना र आनन्दनाभूति माध्यम हुँदै विगतमा फर्किएर आफू जन्मिएको कोखसम्म, त्योभन्दा अझ पछिसम्म जान सकिन्छ ।

वैदिकहरुमा पनि संमोहनको मनोवैज्ञानिक प्रभावबारे धेरै सन्दर्भहरु छन् । उदाहरणका रूपमा केही प्राचीन कथाहरुलाई हेरौं । समुद्रमन्थनको कथाप्रसंगमा मोहिनी पात्र देखाइएको छ । विष्णुको एकमात्र स्त्री रूपमा मोहिनीलाई लिइएको छ । मोहिनीले आफ्नो अगाडि आएका जुनसुकै नररूपलाई अचेतझैं बनाएकी थिइन् । मोहिनीको प्रेमील मुस्कानमा वशीभूत भएर आफैंलाई भुल्नेहरु धेरै थिए चाहे त्यो भुलक्कड शिवजी नै किन नहुन् ! यो सन्दर्भ समुद्रमन्थनपछि फेला परेको अमृतको सुरक्षार्थ विष्णुले मोहिनी रूप धारण गरेको प्रसंगमा केन्द्रित छ । प्रसंग अनुसार मन्दराचल पर्वतको मदानी, बाशुकी नागको नेती लगाएर समुद्र मथेपछि अमृत फेला परेको कुरा देवता र असुरहरु दुवैपक्षलाई जानकारी भइसकेको थियो । तर असुरहरुले अमृत पिएर अमरत्व प्राप्त गर्लान् भनेर देवताहरु डराइरहेका थिए । यो अवस्थामा देवताहरुले विष्णुलाई उजुरी गरेपछि विष्णुले मोहिनी रूप लिएर देवतालाई अमृत पिलाए अनि असुरहरुलाई वशीभूत बनाएर अमृत पिउनबाट रोकिदिए ।

यस्तै अर्को पनि एउटा पौराणिक कथा छ । कथा अनुसार भस्मासुर नाम गरेको एउटा यस्तो राक्षस थियो जसलाई कसैको टाउकोमाथि हात राख्यो कि त्यो हात राखिएको व्यक्ति वा वस्तु भस्म भइहाल्ने वरदान प्राप्त थियो । भस्मासुरले यो वरदानको शक्तिलाई दुरुपयोग गरी देवताहरुको टाउकोमाथि हात राख्ने दुस्प्रयास गरिरहेको थियो । एकदिन शिवजी स्वयंलाई भस्म पार्न ऊ अघि बढ्यो । आपतमा शिवले विष्णुसित गुहार मागे । विष्णुले सुन्दरी नारीको रूप धारण गरेर भस्मासुरलाई आकर्षित गरे (गरिन्) । भस्मासुर मोहित भएर लहसिएपछि मोहिनीले सँगै नाच्न अनुरोध गरिन् । नाच्ता नाच्तै मोहिनीले जसो गऱ्यो भस्मासुर पनि उसै उसै गर्नथाल्यो । यतिकैमा मोहिनीले आफ्नै शिरमाथि हात राखिन्; भस्मासुरले पनि उसै गऱ्यो । यतिकैमा ऊ स्वयं भस्म भइगयो । अर्थात्, आफ्नै वरदानले भस्मासुर आफैं नष्ट भयो ।

अझै अर्को कथा छ जसमा कृष्णप्रतिको आकर्षणका सन्दर्भहरु समेटिएका छन् । धेरै कथाका प्रसंगहरुमा कृष्णको नाम नै मोहन छ । मोहन भनेको मोहित पार्ने गुणले युक्त हुनु हो । जसले जसरी हेर्छ उही रूपमा देखिने भनेर कृष्णको महिमा गाइएको छ । कृष्णको मधुर मुस्कान र सुन्दर रूप देखेर गोकुलका गोपिनीहरु आफूलाई रोक्नै नसकी मोहित हुँदै उनकै पछि लागेका कुरा छन् । कृष्णको मुरली बजेपछि गोपी र गाईहरु उनका वरिपरि घेरा लागेका कथामा जनाइएको छ । कृष्णले आफ्नै मुखभित्र सारा ब्रह्माण्ड देखाएर यशोदा मातालाई आश्चर्यचकित बनाइदिएको कुरा पनि कथामा सामेल छ । कृष्णले जसलाई जस्तो चाहे उस्तै देखाउन वा सुनाउन सफल भएका कुराहरु पनि छन् । यस्ता अनेकौं प्रसंगहरु छन् जो संमोहनका नमूना हुन् ।
यस्ता कुराहरु पढिरहँदा, सुनिरहँदा हामीलाई लाग्नसक्छ संमोहन भनेको छलकपट गर्नु हो । अर्कालाई भ्रममा पारेर लट्याउनु हो । जादु वा चटक गर्नु हो । तर, असलमा संमोहन त्यतिमात्र होइन । यो चेतन मन र अवचेतनमा मनको अवस्थामा भरपर्ने कुरा हो । यसको सरोकार आफ्नो अवचेतन मनलाई कसले कति काममा लगाउन सक्छ भन्ने कुरामा भरपर्छ । मानव मनको गति दुइवटा भिन्न स्थितिमा केन्द्रित छ भन्ने वैज्ञानिक अनुसन्धानले पनि पुष्टि गरेको विषय हो ।

सामान्य मानिसले संमोहनको साधना गर्नु निकै कठीन कार्य हो; तथापि हामीले त्यो अभ्यास गर्नै नसक्नेचाहिं होइन । व्यावहारिक रूपमा काम गरिरहँदा मानिसको चेतन मन सक्रिय हुन्छ । तर, अस्वाभाविक कार्य गर्नेबेला अवचेतन मन क्रियाशील हुन्छ । आकस्मिक रूपमा कुनै घटना वा आश्चर्यजनक स्थिति पैदा भएमा हाम्रो अवचेतन मन सक्रिय हुनथाल्छ । हो यो अवचेतन मनलाई सामान्य अवस्थामा पनि क्रियाशील गराउन सकियो भने संमोहनको गति त्यहीँबाट विस्तारै अघि बढ्छ ।

संमोहनका दुइटा अलग अवस्थाहरु छन् । एउटा भ्रान्तिमा परेर हुँदैगरेको भन्दा अर्कैथोक देख्नु, सुन्नु वा बुझ्नु हो भने अर्कोचाहिं अगाडि देखिएको, सुनिएको वा घटेकोलाई आधार बनाएर भित्रैसम्म पुगी त्यसको सूक्ष्म अनुसन्धान-पहिचान गर्नु हो । संमोहन भनेको देखिरहेको घटना, व्यक्ति वा वस्तु-स्थितिलाई अर्कै रूपमा बुझ्नु वा सूक्ष्म मूल्यांकन गर्नु पनि हो । संमोहनको विधिलाई सदुपयोग गर्नसक्ने व्यक्तिहरुले आफ्नो जीवनको मूल्य निर्धारण गर्दछन् । यस्ता मानिसहरु अरु सामान्य मानिसको तुलनामा आफूलाई बहुमूल्य साबित गर्दछन् । तर, दुरुपयोग गर्नेहरु बर्बाद पनि हुन्छन् ।

दैनिक जीवनमा संमोहनका अनेकौं दृष्टान्तहरु हामीले देखिरहेका/बुझिरहेका हुन्छौं । राजनीतिक वा धार्मिक नेताहरु आफ्नो वक्तृत्वकला, तर्कक्षमताबाट मानिसहरुलाई संमोहित गर्दछन् । आफूलाई होइन लागिरहेको विषय पनि उनीहरुका कुरा सुनेपछि हो कि हो कि पार्नसक्ने उनीहरुमा खूबी हुन्छ । यसै कारण अनेक राजनीतिक दल वा नेताका पछि ठूलो संख्यामा मानिसहरु ताँत लागिरहेका हुन्छन् । असंख्य सम्प्रदाय-प्रचारकका पछि पनि ठूल्ठूला भीड लागिरहेकै हुन्छन् । धामी-झाँक्री, चटकीहरु संमोहनको प्रक्रियाबाटै दर्शकलाई नानाभाँती खेला देखाउँछन् । उनीहरुका पछि पनि उस्तै भीड हुन्छ ।

हामीले दन्तेकथाहरुमा सुनेका छौं, उहिले कुनै झाँक्रीलाई मांसाहार गर्न मनपरे बाघ बनेर गाउँमा खसी चोर्न जान्थे । बाघ बनेर खसी ल्याइपुऱ्याउँदा कसैले उसको शरीरमा पहिले नै मन्त्र फुकेर राखेको अक्षेता छरिदिए त्यो बाघ फेरि सामान्य मान्छे बन्ने किस्साहरु हामीले सुनेकै हुन् । हामीलाई सितिमिति यस्तामा कुरा विश्वास लाग्दैन । तर, यस्ता काण्डहरु ठ्याक्कै कथामा भनिएजस्तै नभए पनि कुनै न कुनै रूपमा हुनै नसक्ने चाहिं होइनन् । यद्यपि, यो अर्काले देख्ने गरी घट्ने भौतिक घटनाचाहिं कथाकारको आत्मरतिमात्र हो । जे जति हुन्छ, आफूमा हुन्छ । आफ्नो हृदयमा, आफ्नै चेतनामा हुन्छ । अर्थात् यो पनि अन्य धेरै कलासरह स्वयंलाई सुधार्ने एउटा कला हो ।

संमोहन कलाबारे अध्ययन गर्दा यसका विभिन्न रूपहरुको जानकारी हुन्छ । यसको एउटा विधिलाई आत्मसंमोहन भनिन्छ । यो भनेको अरुलाई देखाउन वा प्रभाव पार्न नभएर आफैंलाई मात्र थाहा हुनेगरी संमोहित हुनु । कुनै चम्किलो वस्तुमा एकनिष्ठ दृष्टि राखेर आफैंलाई संमोहित गराउन सकिन्छ । लगातार २१ दिनसम्म एउटा जलेको दीयोलाई एकचित्त भएर हेर्ने गऱ्यो भने त्यसपछि दीयो निभाएर हेर्दा पनि जलेकै देखिने, ज्योति देखिने कुरा योगाभ्यासमा लागेका केही साधकहरु बताउँछन् ।

सामान्य मानिसले पनि अत्यधिक उत्तेजना, भय आदिको सामना गर्ने बेला अस्वाभाविक हर्कत गर्नथाल्छ । अथवा बुढा-पाकाले भन्ने गरेको ‘रिसको बेला वेद पढिँदैन’ भन्ने उक्तिलाई पनि लिन सकिन्छ । यो भनेको उत्तेजनामा सामान्य अवस्थालाई भुल्नु हो । संमोहन भनेको पनि विद्यमान अवस्थालाई चुटक्कै भुलेर काल्पनिकतामा लीन हुनु हो । मानिसको सार्वजनिक जीवन अनेकौं कपट, ढोंग, स्वाङ र नौटंकीहरुले भरिएको हुन्छ । यसैकारण अत्यधिक मादक पदार्थ सेवन गरेर चेतन मन शिथिल भइरहेको बेला मत्थुहरुले आफ्नो जीवनका कति कुरा सत्य बोलिरहेका हुन्छन् । अथवा अरुबेला खोल्न नसकेका आफ्ना भित्री इच्छाहरु निशाले मत्त भएको बेलामा खोलिरहेका हुन्छन् । यो पनि अवचेतन मनमा रहेका कुरा बाहिर निस्किने प्रक्रिया हो भनेर बुझ्नुपर्ने हुन्छ ।

शरीरमा ठूलो चोट लाग्दा अथवा मानसिकरुपमा भयग्रस्त हुँदा कहिलेकाहीं हात-खुट्टा सद्दे भएर पनि मनुष्य अपाङ्गता महसूस गर्छ । आँखाको ज्योति हुँदाहुँदै दृष्टिविहीन भएको अनुभूत गर्छ । रातको निद्रामा स्वप्नील यात्रा गर्दा मनुष्य कहिलेकाहीं घरबाहिर सडकमा हिँडिरहेको हुन्छ । दृष्टि भ्रम अथवा जागा अवस्थामै स्वप्ना देख्नेहरु पनि हुन्छन् । जातीय वा धार्मिक उत्तेजनाले संमोहित भएर कोही उन्मत्त साँढेझैं युद्ध गर्छन् र आफैं मर्न तयार हुन्छन् । यसको तात्पर्य के हो भने संमोहनले कसैलाई सिर्जनात्मक बनाउँछ, मानवताप्रेमी बनाइदिन्छ र कसैलाई चाहिं विध्वंशको पक्षपाती पनि बनाइदिन्छ ।
सम्मोहनको बेला अवचेतन मन जागा हुने माथि नै उल्लेख भइसक्यो । यसलाई अझ विस्तारमा निम्न तरिकाले बुझ्न सकिन्छ ।

चेतन मनलाई जागृत मन पनि भनिन्छ । चेतन मनमा रहँदा हामी खुल्ला आँखाले देख्ने भौतिक साधनहरु अप्नाएर दैनिक कार्य गर्दछौं । तर, अवचेतनमा हामी सामान्य व्यावहारिकता भन्दा बाहिर गएर परिकल्पना गर्दछौं । यो मस्तिष्कभित्र सुसुप्ति अवस्थामा रहेको हुन्छ । यसमा जीवनसम्बन्धी परा-अपरा सबै सूचनाहरु संग्रहित हुन्छन् । आधुनिक विज्ञानले पनि मानेको छ मस्तिष्कमा रहेको अवचेतन मनले क्रियाहरुलाई सञ्चित गरेर चेतनमा मनमा पठाउँछ र सो अनुसार चेतन मनले काम गर्छ । यो वस्तुनिष्ठ प्रक्रिया हो ।

हाम्रो समयको पछिल्लो चरणतिर आइपुग्दा पूर्वमा यसलाई एउटा तिलस्मी जादुको रूपमा लिन थालियो (झाँक्री बाघ बनेर खसी चोर्न गएको प्रसंग) तर, पश्चिमले यसलाई उपयोगी साधनका रूपमा विकास गऱ्यो । फरक यति नै हो; हामीले उपयोगिता गुमायौं, पश्चिमीहरुले त्यसको हरतरहले सदुपयोग गरे ।

असलमा मनका अनेकौं कलुषित विकारहरुलाई सफा गरेर एकीकृत गरेपछि मानिसमा स्वयं आत्मबलको विकास हुन्छ र त्यही आत्मबलको माध्यमबाट अरुलाई प्रभावित गर्नु नै संमोहन विद्या हो । मानव मनको सुदूर गहिराईमा रहेको यो चेतनालाई शास्त्रहरुले ‘सिद्धि’को उपनाम दिएका छन् । तर, विडम्बना ! भारतीयसंस्कृतिको दबदबा रहेका सबै क्षेत्रमा संमोहनलाई एउटा चमत्कारका रुपमा मात्र हेर्न थालियो । पूर्वेलीहरु शास्त्रका सन्देशहरुलाई अभ्यासमा लाने प्रक्रियामै गएनन् । अधिकतम तर्क र कथाकारितामा रमाएर अर्कोभन्दा शुद्ध, दक्ष र चतुर भएको आत्मरति अँगाल्दै रमाइरहे । सोही कारण संमोहन पनि सधैं जिज्ञासा र आश्चर्यको विषय बनिरह्यो ।

पूर्वेलीहरुको जीवन अध्यात्म प्रधान रहँदै आएको छ । पूर्वीय संस्कृति मान्ने मानिसहरुको जीवनका प्रत्येक क्षेत्रमा दर्शन र आध्यात्मिक साधनालाई सर्वाधिक महत्व दिइएको छ । यही अर्थमा संमोहनलाई ‘प्राण विद्या’ वा ‘त्रिकालविद्या’ को उपमा समेत दिइएको छ । तर, साधनाको अभ्यास शून्य भएकाले यस्ता विद्याहरु अन्धविश्वासी कथाकै रूपमा थच्मरिए ।

वास्तवमा पूर्वीय दर्शनको अध्यात्मले आफूलाई योग र योगको सिद्धिसित जोडेको छ । योग शब्दको अर्थ नै ‘जोडिनु’ वा ‘जोड्नु’ हो । योग शब्दलाई आध्यात्मिक आवरणमा बुझ्ने हो भने यसको अर्थ आत्मलाई प्रमात्मासित जोड्ने, भक्तलाई भगवानसँग जोड्ने, मानवलाई ईश्वरसित जोड्ने, व्यष्टिलाई समष्टिसँग जोड्ने अथवा पिण्डलाई ब्रह्माण्डसित जोड्ने भन्ने अर्थ लाग्दछ । गहिरिएर हेरियो भने योगिक क्रियाको उद्देश्य नै मनलाई पूर्णरुपले नियन्त्रित गरेर एकाग्र हुँदै जीवनले खोजेको वास्तविक दीव्य-आनन्दमा पुऱ्याउने वा आफैं समर्पित हुने भन्ने निष्कर्षमा पुगिन्छ ! यो समर्पण नै संमोहनको पूर्णता हो । यस्तो खाले समर्पणपछि मात्रै मानिस असल मानवको रूपमा उदाउने किटान शास्त्रका विभिन्न प्रसंगमा दर्शाइएको छ । तर, शास्त्रका अध्यापक र अध्येता दुवै धेरैभन्दा धेरै श्लोक घोकेर अरुलाई सुनाउने होडबाजीमा संमोहित भइदिएपछि हाम्रा शास्त्रका बहुमूल्य सन्देशहरु खोसेलासरह बनेका छन् ।

“विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि।
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः।।” (अर्थ आफैं खोज्नुहोला)

श्रीमद् भगवद्गीता अध्याय ५-श्लोक १८ को यो सन्देशजस्ता जीवनमुखी सुझावहरु शास्त्रमा अनेकौं छन् । तर, शास्त्रका अध्यापकहरुले ‘किताबका भ्याण्टा’ र ‘बारीका भ्याण्टा’मा फरक देखाएपछि सिंगै समाज अल्मलमा छ । यो पनि एक खाले संमोहित अवस्था नै हो । आखीर संमोहनमार्फत उत्पादित मनोबलले नै जीवन सुधार्छ भने नकारात्मक संमोहनमा गएर आफूलगायत सिंगो समाजलाई ध्वस्त किन पार्नु; बरु सकारात्मक संमोहनमा गएर आफूसँगै अरुको पनि जीवन सुधार्ने काम गरे हुन्न र ?