त्रिचन्द्रमा एउटा आलेख
Born in a small hamlet of Kataharey in Nichula Bhutan, Buddha Mani Dhakal got his early education in Samrang Primary School. He attended Samchi (now Samtse) High School (batch of 1991) from 1987 to 1990. He left Bhutan in quest of higher education after the 1990 pro-democratic movement, as he could not return to Samchi for completing his ICSE exams. So, he pursued higher education in Nepal after being a refugee under DAFI Scholarship in the first batch.
Dhakal has intermediate in science from St. Xavier Campus, Tribhuvan University (1993-1995); Bachelor’s degree in Biology, majoring Botany from Tri-Chandra Campus, Tribhuvan University (1996-2000) and attended one year Master’s in Botany at Central Department of Botany. He also holds Master’s in Rural Development from Patan Campus though he had to leave for the US before completing the thesis. Dhakal taught science and environment, population and health to high school students in Nepal and has a number of training on the subject area.
Dhakal was also associated with Nepali Bhasa Parishad since the very beginning of its establishment, which later conducted Nepali language classes in camps. Some of his literary creations are published in “Kopila”, the publication of Parishad. He also worked as a column writer for a travel paper (NTTR) in Kathmandu for a year in order to meet his expenses. He wrote to Kathmandu Post too for a while.
He became associated with exile media since the beginning. He served as the chief editor of ‘The Bhutan Reporter’ monthly for a year in 2004. Currently, he is a contributing writer for FORSOOTH, a publication of Interfaith Path for Peace that advocates for social justice. He is an employee of Louisville Free Public Library since 2011and has been recently promoted in his job. In Louisville, he is active in community works, and in an international outreach program of the library.
बुद्धमणि ढकाल
हाल: अमेरिका
स्नातक दोस्रो वर्षमा पढ्न त्रिभुवन विश्वविद्यालयको त्रिचन्द्र क्याम्पस प्रवेश गर्न स्ववियु सचिव गगन थापासँग मैँले भेट गर्नु पर्ने भयो । विज्ञान संकायको दोस्रो वर्षमा मात्रै त्रिचन्द्रमा प्रवेश गर्न खोज्दा मैँले विद्यार्थी युनियनको साहयता लिनुपर्यो, बिहानको कक्षामा भर्ना हुन । म बिराटनगर छोडेर त्रिचन्द्रमा पढ्न खोजिरहेको थिएँ ।
गगन थापा मेरा समकक्षी रहेछन् – रसायन शास्त्रको प्रयोगात्मक कक्षामा उनी हामीसँग आउँथे । तर क्याम्पसमा उनी साँच्चै नेतृत्व क्षमता भएका विद्यार्थी रहेछन् भन्ने पछि थाहा भयो – धेरै कुरामा विद्यार्थी साथीहरूलाई सहयोग गर्न उनी प्रशासनमा आफैँ पुग्थे । गगनसँग मेरो साक्षात्कार त्रिचन्द्र प्रवेश गर्दा भयो तर आत्मियता चाहिँ भएन । म गगनको गुणगानभन्दा पनि त्रिचन्द्र वरपर बिताएका क्षणको यादमा यो लेख तयार गरिरहेको छु ।
घण्टाघर भएको राणाकालीन भवन र रानीपोखरीपटिको सरस्वती सदनमा दुई वर्ष बिते – विज्ञानका वनस्पतीशास्त्र, रसायनशास्त्र, तथ्याङ्कशास्त्र अनि अनुसन्धानविधिका कक्षाहरु लिएर । साथीहरूको अनुपम सङ्गम थियो त्रिचन्द्र – पश्चिम महाकालीदेखि सुदूर पूर्व अस्सम अनि म भूटानकोसमेत । क्षेत्रीय विविधताको ज्ञान घतलाग्दो भयो मलाई यो साथीहरूको सङ्गमबाट । विशेष गरेर पश्चिमलाई बुझ्ने मौका पाएँ मैँले । साथी तीर्थराज पाण्डेको डडेल्धुरा-महेन्द्रनगरको भाषिक अभिव्यक्ति मेरोभन्दा धेरै फरक थियो । अझ त्यसमा दीपक भट्टको पश्चिमी लवजमा भाषाको बेग्लै स्वाद हुन्थ्यो | यो सँगै उठ-बसको फाइदा मलाई भयो – पश्चिमको भाषा थोर बहुत बुझ्न थालेको थिएँ ।
बिहानको प्रयोगात्मक कक्षा सकेर हामी – तीर्थ, दीपक, अनुप, युवराज, नवीन र म- चिया नास्ता गर्न घण्टाघर वरिपरिका साना चिया घरमा जान्थ्यौं । मालपुवा, केराउ र आलुको तरकारी, सेलरोटी वा डोनोट, फुरन्दाना सँगै एक कप चिया पिएर पेटका मुसा मार्थ्यौ । यो छ भाइको डोरी गाँसियो रसुवाको लाङटाङ राष्ट्रिय निकुञ्जमा बिताएको तीन दिनमा। धुञ्चे, रसुवागढी, ठुलो स्याब्रु हुँदै चन्दनबारीसम्म पुगेर फर्कँदा हामी एक अर्कोलाई राम्ररी चिन्ने भैसकेका थियौँ । त्यसपछि हाम्रो छुट्टै पहिचान सुरु भयो त्रिचन्द्र क्याम्पसमा ।
त्रिचन्द्र क्याम्पसले लामो इतिहास बोकेको छ नेपालको शैक्षिक जनशक्ति उत्पादन गर्ने काममा । राणाकालीन प्रधानमन्त्री चन्द्रशम्शेर राणाले स्थापना गरेको यस कलेजमा नेपालका दिग्गज महानुभावले अध्ययन गरेका थिए भन्ने इतिहास बुझेर म अझ पुलकित भएँ । शैक्षिक केन्द्र मात्र होइन त्रिचन्द्र एक हिसाबले नेपालको राजनैतिक परिवर्तनको थलो पनि रहेछ भन्ने कुरा मलाई ज्ञान भयो । सुरुका दिनमा म निकै सङ्कोचित भएँ त्रिचन्द्रको राजनीतिक माहोल बुझेर – कतै पढाई जोखिममा पर्छ कि भनेर । बिराटनगरमा राजनीतिको चपेटामा क्याम्पस बन्द भएर दिक्क भएको म फेरि पढाई प्रभावित नहोस् भन्ने ध्यान गरिरहेको थिएँ । म मुसो जस्तै क्याम्पसभित्र पस्थें, चुपचाप कक्षा लिन्थें र समयमा डेरा फर्कन्थें । क्याम्पसमा अघिल्लो सालदेखि नै पढ्दैरहेका विद्यार्थी साथीहरूको हाउभाउ देखेर म निसन्देह रहन सकिनँ । गगन थापालाई भेट्न पर्खेर बसेका विद्यार्थी झुण्ड देखेर म निकै अचम्मित हुन्थें । लाग्थ्यो ती सबै कुनै राजनीतिक अभिष्ट लिएर स्ववियु सचिव गगनलाई भेट्न प्रतीराक्षरत छन् ।
तर त्रिचन्द्रलाई बुझ्ने अभिलाषा जारी रह्यो । सबै आ–आफ्नै धुनमा मस्त अनि आ–आफ्नै लक्ष्यमा अभिमुख । तमाम अन्य विद्यार्थीभन्दा फरक सोच लिएर त्रिचन्द्रमा प्रवेश गरेँ भन्ने मेरो बुझाई केही दिनमा गलत साबित भयो । म पनि त्यस माहोलमा घुलमिल हुन पुगें केही महिना पश्चात् । र बिस्तारै नेपालको जेठो क्याम्पसमा पढ्दैछु भन्ने गर्व गर्न थालेँछु भित्रभित्रै ।
२०५६—५७ को शैक्षिक सत्रदेखि त्रिभुवन विश्वविद्यालयले स्नातक तहलाई तीन वर्षे कार्यक्रम बनाएपछि हामी स्नातक तह तेस्रो वर्ष पढ्ने पहिलो विद्यार्थी समूह पर्यौं । कक्षा कोठा नमिलेर, पढाउने विषयमा आनाकानी गरेर, पाठ्यपुस्तक र विषय सूचिको तादात्म्यता नमिलेर तेस्रो वर्षको कक्षा धेरै ढिलो गरी मात्र सुरु भयो । हामी छ भाइ सबैले वनस्पती शास्त्र पढ्ने भयौँ । त्यसमा हितैषी दुई महिला मित्रहरू, अञ्जु अमात्य र नारायणी थापा पनि हामीसँग मिसिए । कक्षाहरु नभएको हिउँदका चिसा दिनमा हामी रानीपोखरीपटिको विज्ञान भवनको छतमा न्यानो घामको प्रतीक्षा गथ्र्यौँ । यस्तो कक्षा नभएको मौकामा म ब्रिटिस काउन्सीलको पुस्तकालय समेत जाने गर्थें । एक चोटि पुरै कक्षा जय नेपाल चित्र घरमा एरिक भ्यालिको काराभान हेर्न गएको याद छ मलाई ।
वनस्पती सङ्कायमा सोम सरको नाम निकै लोकप्रिय रह्यो । सोम सरको कक्षा लिन पनि धेरै साथीहरू अन्तिम समयसम्म बस्थे । तर साना बोर्डिङ स्कुलमा पढाएर काठमाण्डौंको डेरा भाडा र खाने आय स्रोत मिलाएका साथीहरू अगाडिका दुईवटा कक्षा मात्र लिएर फर्कन्थे । म भने जर्मन सरसकारले दिएको शरणार्थी छात्रवृति पाएको हुनाले, काम गरेर खाने बस्ने बन्दोबस्त आफैँ मिलाउनबाट मुक्त थिएँ । यस कारणले पनि मैँले वनस्पती शास्त्रको पढाइमा अरूभन्दा ज्यादा समय खर्च गरेँ भन्ने लाग्छ । विशेष गरेर प्रयोगाात्मक कक्षाहरुमा म अति ध्यान दिने गर्थें ।
सन् १९९९ मा तेस्रो वर्षमा नेपालको सुदुर पश्चिम महेन्द्रनगर पुग्यौं हामी वनस्पती शास्त्रको अध्ययन भ्रमणका लागि । शाही शुक्लाफाँटा वन्यजन्तु आरक्षमा परिस्थितिविज्ञान (इकोलोजी) को प्रयोगात्मक कक्षा गरेर पाँच दिन बित्यो । महाकाली नदी नेपाली राजनीतिमा धेरै सुनेको नाम थियो, प्रत्यक्ष देख्न पाइयो । टनकपुर बाँधले भारत नेपाल सम्बन्धमा बेला बखत चिसो थपिरहन्थ्यो। भारतले जथाभावी सीमास्तम्भ सारेको कुरा महेन्द्रनगरका बासिन्दाबाटै सुन्न पाइयो, हेर्न पाइयो । एक बिहानको भ्रमण टनकपुर बाँधसम्म भयो । भारतले नेपालमाथि गरेको अन्याय महाकाली तरेर बनबासा पुगेपछि अझ राम्ररी थाहा भयो । टनकपुर बाँधबाट सिंचाइ नहर नेपाल र भारत दुवैतिर लगे पनि महाकालीको पानी भारततिर बगेको नहरमा मात्र थियो, नेपालतिर बगेको नहर सुख्खा थियो ।
शुक्लाफाँटाको काम सकेर हामी भारतको रमणीय पर्यटन स्थल नैनिताल जाने भयौँ । यो हाम्रो विशुद्ध रहरको भ्रमण थियो, त्यसैले अलि स्वतन्त्र भएर हिँडियो, मनलाई धेरै नियन्त्रण नगरी नैनितालको पानीसरि छोडिदियौं । एक दिनको नैनिताल बसाइमा हामीले एक अर्कामा अझ नजिक भएको अनुभव गर्यौँ साना साना झुण्डमा विभाजित भएर, हाँसिमजाक गर्दै हिँडेर। नैनितालको पानीमा खुट्टाले चलाउने डुङ्गा लिएर हामीले आनन्दको यात्रा गर्यौँ । त्यो मौका कतिपय साथीहरूले एक अर्काप्रति अङ्कुराउन थालेको प्रणय सम्बन्धलाई बढाउन प्रयोग गरेको पनि देखियो ।
तीर्थ, युवराज, नवीन र मसँग नारायणी र अञ्जु प्राय साथै हिँडे । नवीन र युवराजका उरन्ठ्यौला गफ र रमाइलो गर्ने तरिका प्रति समर्थन जनाउँथे यी महिला मित्रहरू । त्यसको साथै मेरो गम्भीर स्वभावलाई र तीर्थको थोरै बोल्ने आदतलाई सम्मान गर्न जान्ने यी दुई प्राणी यो भ्रमण पछि हाम्रो समूहमा विधिवत भित्रिए ।
नबिर्सिने कुरा त दिनभर सङ्कलन गरेको खेस्रा तथ्याङ्कलाई बेलुका होटलमा लेख्न बस्दा छुटेको हाँसोको फोहोरा भएको छ । कति साथीहरूले बिर्से होलान् तर म त्यो उटपट्याङ हँसाइबाट कति चोटि दिक्क भएको थिएँ, बिर्सन सक्दिन । अञ्जु, जमुना, नारायणी, बिमलाहरु नवीन र युवराजका आकाश पाताल जोडने उरन्ठ्याउला वाकपटुतालाई सर्मथन गर्दै र अरू तुक बिनाका पुच्छर जोड्दै हाँसिरहन्थे । म भने दिनभरिको काम बेलुका लेखेर सिध्याउन चाहन्थें, र चाँडै सुत्न चाहन्थें ।
तेस्रो वर्षको अन्तिमतिर एउटा कलेज वर्षपत्रिका निकाल्ने भए साथीहरूले । मेमोरी लेन त्यसको नाम । मैले अङ्ग्रेजीमा एउटा नियात्रा लेखिदिएँ —लाङटाङमा बिताएका तीन दिनलाई उधिनेर । पछि थाहा पाएँ त्यो लेख धेरैले मन पराएछन् — मलाई नचिन्ने अन्य साथीहरूले पनि ।
आत्मियताकै कसिमा कुरा गर्ने हो भने पनि हामी ६ भाइ जतिको नजिक अरू कोही हुन सकेन होला भन्ने लाग्छ । त्यस बेला नवीन र म चाहविलमा बस्थ्यौं । तथ्याङ्क शास्त्रको कक्षा राम्रो नभएकाले हामी ट्युसन पढ्न बाध्य भयौँ । चाहविलमा ट्युसन पढ्ने व्यवस्था मिलाएर युवराज, म, तीर्थ, नवीन र दीपक रोजै भेट्न थाल्यौं । सरसँग ट्युसन पढिसकेर चाहविल चौकमा घण्टौंसम्म बरालिन्थ्यौं, नाना थरीका उट्पट्याङ गफ निस्कन्थे र हाँसेर समय बितेको थाहा हुन्नथ्यो । कहिले तत्कालीन राजनैतिक अवस्था, साहित्य, सिनेमा र गीतका बारेमा विश्लेषणात्मक कुरा पनि हुन्थे । युवराज र म कहिलेकहीँ अङग्रेजी पत्रिकाका लागि लेख्ने पनि काम गर्थ्यौँ । लेख्ने विषयमा छलफल र आदानप्रदान चल्नु हाम्रो लागि अझ नजिकिनु हुन्थ्यो । विचारमा समभाव भेटिन्थ्यो । यसरी तेस्रो वर्ष भरि चाहविल हाम्रो अड्डा नै भयो ।
चाहविल बसाइकै कारण नवीनका मामा माइजूसँग पनि सम्बन्ध गाँसियो । तेस्रो वर्षको परीक्षा नजिकिँदै जाँदा तीर्थ र म नवीनको मामा घरमा सधैँ जसो पढाइको छलछफल गर्न भेला हुन्थ्यौैं । त्यसैले पनि हामी अझ पारिवारिक सम्बन्धको निसर्त भावनामा बाँधिएछौँ । यो सम्बन्धपछि सम्म कायम रह्यो ।
तेस्रो वर्ष सकेर म मेरो वचन पुरा गर्न शिविर फर्किएँ । साथीहरू एम् एस्सी गर्न केन्द्रीय विभाग कीर्तिपुरमा भर्ना भए । एक वर्षपछि म काठमाण्डौं फर्कँदा कीर्तिपुर केन्द्रीय पुस्तकालयमा हाम्रो बेला बखत जीवनको लक्ष्य र भविष्यको बारेमा कुरा हुने गथ्र्यो । वैवाहिक जीवनको बारेमा कुरा हुन थाल्यो । त्यसबेलासम्म अनुप र युवराज समूहबाट छुट्टिसकेका थिए ।
चाहँदा मित्रता अमर राख्न असम्भव हुँदोरहेनछ । सन् २००९ मा मलाई अमेरिका आउने अवसर मिल्यो । काठमाण्डौंमा आइ ओ एम ट्रान्सिटमा मलाई भेट्न आउनेमा अञ्जु, नवीन र तीर्थमध्ये नवीन पहिल्यै संयुक्त अधिराज्य पुगिसकेको थियो । तर त्यो मित्रतामा खोट लागेको भए आजसम्म यी साथीहरूसँग सम्बन्धमा रहन सकिन्नथ्यो । सामाजिक सञ्जालले यो मित्रता कायम राख्न ठुलो मद्दत गरेको छ । आज पर्यन्त तीर्थसँग चाहिँ निकै बाक्लो अनलाइन भेटघाट भइरहेको छ । काठमाण्डौंमा बसुन्जेल तीर्थ र म एक अर्काको डेरामा आइजाइ गरिरह्यौं । कहिलेकहीँ अनुपको घर साँखु गयौँ, अनि माथि डाँडासम्म घुम्न, रमाइलो गर्न गएका थियौँ । यी सबै साँच्चै बिर्सिनसक्नुका क्षण हुन् मेरा लागि ।
अहिले सम्झिँदा त्रिचन्द्रले धेरै सिकाएछ मलाई, धेरै जीवनको मर्म बुझ्न र जगतको विशृङ्खल प्रपञ्चलाई नियालेर हेर्न । बिस वर्षको कल्कले उमेरमा घर छोडेर हिँडेको म त्रिचन्द्र कलेजबाट निस्कँदा जोस र आँटले भरिएको परिपक्व योद्धा बनिसकेको थिएँ । ती सबै गुण जो मैँले बटुलेँ, त्रिचन्द्रमा भेटेका यी सहृदयी मित्रहरू र शिक्षकहरुसँगको सम्पर्क र सम्बन्धले दिएका देन हुन । यसो भनौं हामी सबैलाई गरी खान सिकाएछ त्रिचन्द्रले ।